Nederland als Vrijdenkersruimte

“Alleen de twijfel maakt hongerig naar kennis, de zekerheid zoekt slechts bevestiging.” Dat schrijft Guus Kuijer in ‘Draaikonten & haatblaffers’. Het boek van Kuijer gaat over de strijd die in de zestiende eeuw uitbarstte en die tot op de dag van vandaag voortduurt. De strijd tussen de twijfel en de zekerheid. Twijfelaars eisen die ruimte op om vrij te denken. Absolutisten willen die ruimte inperken.

Absolutisten kunnen twijfel niet uit staan. Er is maar één waarheid en dat is die van henzelf. En dan is de stap soms al te snel gezet om een ieder die iets anders denkt zeker te weten de mond te snoeren. Terwijl juist de vrijheid om zekerheden in twijfel te trekken hoort bij Nederland.

Ik weet zeker dat ik wil blijven vechten voor de vrijheid die we hier kennen. Een vrijheid die geworteld is in een rijke geschiedenis. Maar ik zal ook altijd blijven twijfelen. Want waar ik zeker over ben, is waar ik voor sta: mijn waarden, niet mijn waarheden. Ik ben altijd bereid om te twijfelen over de middelen om die waarden dichter bij te brengen. Ik ben geen standpuntgedreven politicus, ik ben een waardegedreven politicus.

Twijfel en zekerheid, dat zijn ook de hoofdthema’s van de vrijdenkersruimte die ik mocht inrichten in het Van Abbemuseum: Nederland als vrijdenkersruimte. De Vrijdenkersruimte van VVD en PVV was me op twee manieren veel te benauwend.

Ten eerste was er alleen plek voor bedreigde kunstuitingen die pasten bij de visie en het wereldbeeld van deze twee partijen die toch echt het woord vrijheid in hun naam hebben staan. De PVV van de provincie Noord-Holland hield de Arondeüslezing van Von der Dunk tegen. Hij betoogt dat er een nieuw taboe op de oorlog is ontstaan, die het onmogelijk maakt een analyse te voeren waarin de PVV kan worden vergeleken met de nationaal-socialisten. De VVD weigerde om de lezing van Von der Dunk te plaatsen in haar vrijdenkersruimte en sloot daarna stilletjes de ruimte. Alleen daarom al wilde ik per se de tekst van de lezing van Von der Dunk wel een plek geven in mijn Vrijdenkersruimte.

En dat brengt me op de tweede reden waarom ik de oorspronkelijke Vrijdenkersruimte te benauwend vind: de ruimte was ook letterlijk te beperkt. Want het was toch een beetje gek dat er werd gestreden voor in de woorden van Mark Rutte “het vrije woord dat Nederland heeft gemaakt tot een open en vrij land” in een ruimte die niet openbaar toegankelijk was. De echte Vrijdenkersruimte hoort de Nederlandse samenleving te zijn. Daar is het waar we niet slaafs achter autoriteit, leiders of traditie moeten aanlopen, maar frank en vrij argumenten van de ander tegen het licht moeten houden.

Ik ben trots op Nederland Ik ben trots op Nederland, hoe besmet dat ook is in linkse kringen. Ik ben trots op de waarden waar Nederland voor staat. Ze zeggen wel eens dat Amerika een land is, dat is gebaseerd op waarden. Ik vind dat een mooie denkrichting. Dat betekent namelijk niet dat je land af is. Maar je dag in dag uit streeft om die waarden in de praktijk te brengen. Om samen te leven naar de idealen die je deelt. Dat is lastig in de Verenigde Staten, een land waar vrijheid een geboorterecht is, maar ook een land mensen nog steeds zonder proces worden vastgezet.

Ook in Nederland hebben we een moeizame verhouding met vrijheid en vaderlandsliefde. Rechtse partijen, zeker de PVV, behoren tot de stroming van de absolutisten. Voor twijfel is geen plek. Op rechts vind je geen twijfel over onze nationale identiteit. Nederland moet blijven zoals het altijd is geweest: zonder immigranten, zonder minaretten en zonder twijfel over wie wij zijn. Ondertussen doen linkse politici schamper over de Nederlandse identiteit. Nationale symbolen zoals het Wilhelmus zijn voor hen uitingen van een nationalistisch verleden dat we maar beter kunnen vergeten. Rechts wil de Nederlandse identiteit conserveren; links willen onze geschiedenis negeren.

Een symbool als het volkslied krijgt alleen kracht als ze verbonden zijn aan waarden. Ik moest deze week, in het al het verkiezingsgeweld, terugdenken aan een herdenking van 11 september, één jaar geleden in de Kloosterkerk in Den Haag. We eindigen met het zingen van het Wilhelmus. Ik kreeg daar kippenvel van: op zo’n moment besef je waar Nederland voor staat, welke waarden wij delen: godsdienstvrijheid en vrijheid van meningsuiting.

Je beseft je wie er allemaal door de geschiedenis heen hebben gestreden om onze vrijheden hier te verzekeren: dat gaat van de verzetstrijders die in de jaren ’40 hun leven gaven om de levens van Joodse onderduikers te beschermen, terug tot de Nederlandse opstand tegen de Spanjaarden. Dit was geen strijd van een natie om haar eigen staat te stichten. Het was een opstand van mensen die de vrijheid wilden om te zeggen wat ze dachten en de vrijheid om zelf te bepalen wat ze geloofden. De Nederlanden verklaarden zich onafhankelijk, omdat de Spaanse koning het opkomende Protestantisme met de harde hand van de inquisitie probeerde te onderdrukken. Nederland is dus ontstaan vanwege de vrijheid van godsdienst. Het was Willem van Oranje die zei: “Hoezeer ik aan het katholieke geloof gehecht ben, ik kan niet goedkeuren, dat vorsten over het geweten van hun onderdanen willen heersen en hun de vrijheid van geloof ontnemen.”

Ik ben trots op de waarden waar ons land voor staat. Maar dat betekent niet dat deze in beton gegoten zijn. Nederland is nooit af: we streven iedere generatie weer voor de ruimte voor iedereen om te zeggen wat hij denkt, om te geloven wat zij wil en om je eigen hart na te jagen. Nederlandse waarden zijn geen historische relicten die we in een museum moeten neerzetten. Het is een opdracht aan iedere generatie. We eren onze geschiedenis alleen door iedere dag weer te werken voor de waarden die we samen delen.

Kwetsbare vrijheid Het is niet per se gemakkelijk om mensen te verdragen tegen wie je bezwaren hebt. Dat kost inspanning. Geen land heeft de inspanning die tolerantie kost, zo goed laten zien als Noorwegen na de gruwelijke moordpartij van Anders Breivik. De Noren namen stelling door in alle omstandigheden democratische principes te verdedigen. Het antwoord dat men gaf was niet polariserend, maar bindend. Premier Stoltenberg stelde: ‘Het beste antwoord op geweld is nog meer democratie en nog meer menselijkheid, niet meer naïviteit’.

Democratie vereist permanente kwetsbaarheid en dialoog. De ander moet gehoord en bevraagd worden. Niet alleen over wetsvoorstellen. Maar ook of juist over de invulling en verbeelding van ieders waarden en idealen. Dat is Nederland als Vrijdenkersruimte. Daar moeten we voortdurend voor blijven vechten.

Jesse Klaver sprak deze tekst uit bij de opening van het project ‘Politiek Kunstbezit IV: Vrijdenkersruimte vervolgd’ in het Van Abbemuseum in Eindhoven.

Lees ook het stuk van Jonas Staal: Vrijdenkersruimte vervolgd  

Volg Jesse Klaver  op Twitter.