Naar een nieuwe veiligheidsorde in Europa

Met de crisis rond Oekraïne en Rusland lijkt de koude oorlog terug van weggeweest, ruim 30 jaar na de val van de muur. Hoe komen we uit deze terugval, inclusief kostbare wapenwedloop? En kunnen we de crisis aangrijpen om weeffouten uit het verleden te herstellen? Never waste a good crisis.

Om de Russische agressie richting Oekraïne te begrijpen, moeten we terug naar het eind van de koude oorlog. De Sovjet-Unie viel uit elkaar en het Warschau Pact werd ontbonden. De NAVO bleef echter bestaan. Sterker nog, de NAVO breidde zich uit. Met het lidmaatschap van de Baltische staten in 2004 stond de NAVO letterlijk aan de Russische grens. Tijdens een top in Boekarest in 2008 verklaarde de NAVO vervolgens dat ook Oekraïne en Georgië lid konden worden, mits ze aan de voorwaarden voldoen. Later zouden velen dit een vergissing vinden, waaronder oud-NAVO baas Jaap de Hoop Scheffer.

Tegenwoordig leeft de NAVO nog steeds, ondanks de transatlantische bekoeling en de omstreden oorlogen in Irak en Afghanistan. Lidmaatschap van Oekraïne is niet aan de orde, maar niemand wil dit land het soevereine recht ontzeggen om zich aan te sluiten bij het bondgenootschap van zijn keuze. De Franse president Macron liet niettemin het woord “finlandisering” vallen, hetgeen neutraliteit van Oekraïne impliceert. Ook die optie ligt blijkbaar weer op tafel.

Rusland heeft steeds duidelijk gemaakt dat NAVO-lidmaatschap van Oekraïne en Georgië een rode lijn is. Om die positie kracht bij te zetten, heeft Poetin er niet voor teruggedeinsd om militaire agressie te gebruiken: steun aan afscheiding van Abchazië en Zuid-Ossetië in Georgië (2008), de annexatie van de Krim (2014), de steun aan opstandelingen in de Donbas-regio in Oost-Oekraïne (sinds 2014). En nu dus de voortekenen van een nieuwe invasie. Allemaal interventies die volstrekt onacceptabel zijn.

De vraag is wat de volgende stap moet zijn. Het Westen en Rusland hebben elk hun ijzers in het vuur. Genoeg stof om over te onderhandelen, zou je zeggen. Het blijft echter bij crisismanagement, terwijl we in feite niets minder nodig hebben dan een nieuwe Europese veiligheidsarchitectuur. Deze crisis moet worden aangegrepen om die dichterbij te brengen. Naast erkenning van soevereiniteit, is het hard nodig om afspraken te maken over de afbouw van conventionele wapens, troepenbewegingen en ook het terugdringen van kernwapens.

Het goede nieuws is dat we niet vanaf nul hoeven te beginnen. In het neutrale Finland werden in 1975 de Helsinki-Akkoorden afgesloten, waar de VS, de Sovjet-Unie en een dertigtal Europese landen aan deelnamen. Kern was de erkenning van de soevereiniteit en de territoriale grenzen van het naoorlogse Europa (essentieel punt voor het Oostblok) en het belang van mensenrechten (kernpunt voor het Westen). Het vormde een doorbraak in de ontspanning tussen oost en west.

In 1990 werden de Helsinki-Akkoorden met het Handvest van Parijs aangepast aan de nieuwe realiteit van het einde van de koude oorlog. De OVSE (Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa) werd een uniek platform waarbinnen conflicten kunnen worden voorkomen dan wel uitgepraat via dialoog in plaats van met wapengekletter, en met een breed gedeeld concept van gezamenlijke veiligheid.

De belofte van de OVSE voor een collectieve Europese veiligheidsorde is nog niet ingelost. We zien in de huidige Oekraïne-crisis allerlei overleg (Rusland-VS, Rusland-NAVO, Rusland-Oekraïne-Frankrijk-Duitsland), terwijl de OVSE als hét platform voor permanente dialoog daarin centraal zou moeten staan.

Om de belofte van Helsinki en Parijs in te lossen, heeft de OVSE een nieuwe impuls nodig, nieuwe instrumenten en bovenal nieuw politiek engagement van de deelnemende landen. Om die reden heb ik aan de regering gevraagd om de OVSE – juist in deze tijden van crisis – te versterken. De Tweede Kamer gaf brede steun; de regering zal dus met voorstellen moeten komen. Never waste a good crisis. Niet alleen een update, maar een upgrade: Helsinki 2.0.