Misvattingen over Moskou

De aanslagen in Moskou mogen even een smet zijn op het blazoen van Vladimir Poetin, de Russische president blijft onveranderd populair bij grote delen van de bevolking. Hoe kan dat?  En - eerder - hoe kon het dat westerse waarnemers de Russische aanval op Oekraïne niet hebben zien aankomen?

Over Rusland werd lang laatdunkend gedaan. De economie was niet groter dan die van Spanje, de export stelde niets voor – wie zag ooit een product Made in Russia? –,  het Russische leger stelde weinig voor en Poetin was misschien een wat aparte leider, met wie je beter de beste maatjes kon zijn. Sterker nog: een lidmaatschap van de NAVO was aanvankelijk niet helemaal uitgesloten, waarmee een verdragsgemeenschap van Vancouver tot Vladivostok zou ontstaan. Groter kon het onbegrip niet zijn. Rusland vormde wel degelijk een gevaar.

Waarnemers verkeken zich op de rancune van Moskou door de uitbreiding van de NAVO met Midden-Europese landen. Over de vraag of de NAVO Rusland ooit heeft toegezegd niet naar het Oosten te zullen uitbreiden, zullen historici en politici het niet snel eens worden. Het is ook niet meer zo belangrijk. Poetin heeft het over bedrog en woordbreuk. Dat zou een Russisch ‘Versailles-syndroom’– naar het verdrag van Versailles (1919) waarbij het verslagen Duitsland diep door het stof moest – en het huidige revanchisme verklaren.

Een groot deel van de wereld heeft de imperiale ambities en de hang naar het verleden van de Russen verkeerd ingeschat. Een reden voor de aanval op  Oekraïne is een terugkeer naar het  Groot-Russische Rijk, als Hartland van de wereld. Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 was en schandvlek op de Russische geschiedenis.

Waarnemers bekeken Rusland vooral door een westerse bril en begrepen te weinig dat Rusland cruciale fasen van de westerse modernisering niet heeft doorgemaakt. Reformatie noch Verlichting, geen kapitalisme of liberalisme. Het gevolg is dat in Rusland nooit een middenklasse van burgers is ontstaan, die in de rest van Europa de basis vormde van de rechtsstaat. Rusland is altijd een tsarenrijk geweest, nooit een natiestaat. Autocratie is er de natuurlijke leiderschapsvorm, betoogt historicus Robert Skidelsky in het FD.

De politieke psychologie had veel kunnen leren over de persoon Poetin. De Russische president is een pokeraar die bluft, geen schaakspeler die elke zet overdenkt. Poetin is gevormd als straatvechter tijdens zijn jeugd in Sint Petersburg en heeft in zijn tijd als spion in de DDR geleerd niemand te vertrouwen. Hij heeft bereikt wat hij wilde bereiken, het Russische presidentschap. Dat laat hij niet los. Alles of niets.

De filosoof John Gray noemt Poetin ‘het gezicht van een wereld die door de hedendaagse westerse geest niet wordt begrepen’. In zijn wereld blijft oorlog een permanent onderdeel van het bestaan. Elk moment kan een dodelijke strijd over territorium en hulpbronnen losbarsten.

Poetins beleid stoelt op een op het geloof teruggrijpende mythologie, het verdraaien van de geschiedenis en ontkennen van de feiten, aldus Skidelsky. Poetin heeft zich teruggetrokken uit het huidige Europa.

Daarbij komt de vraag bij of de Russische leider weet wat er speelt en in hoeverre hij daarvan op de hoogte wordt gehouden. Talrijk zijn de voorbeelden hoe Poetin een schijnwerkelijkheid werd voorgespiegeld om de indruk te wekken dat het goed gaat met Rusland.

Met die economie die weinig voorstelde lijkt het vooralsnog goed te gaan. Deze groeide vorig jaar met meer dan 3 procent, voornamelijk door de enorme bedragen die de overheid uitgeeft aan defensie en veiligheid. Die posten maken inmiddels grofweg 40 procent van de totale staatsbegroting uit. De Russische regering heeft jaar na jaar begrotingsoverschotten opgepot, om de staatsschuld laag te houden en zo minder kwetsbaar te zijn voor sancties. Economen is dat kennelijk ontgaan of ze zagen het probleem niet. Duurzaam en toekomstbestendig is zo’n ‘Kalasjnikov-economie’, waarin alles in dienst staat van oorlog, niet. Maar tot nu toe werkt het.

Van de westerse sancties heeft Rusland weinig last. Veel importen verlopen via bevriende landen. Opmerkelijk is dat de import van trouwe bondgenoot Kirgizië sinds het begin van de sancties tegen Rusland sterk gestegen is. Al die goederen zullen toch niet voor de Kirgiziën bestemd zijn? Export van gas en olie is voor een groot deel verlegd naar China en India.

Ook op de steun onder de bevolking hebben waarnemers zich verkeken. Die zal misschien door de aanslagen in Moskou even een knauw hebben gekregen, maar het vertrouwen in Poetin is nog steeds groot onder brede lagen bij de bevolking.  Zeker bij de oudere generatie die het voor informatie van de staatstelevisie moet hebben. Zij ziet Poetin als de man die een einde maakte aan de chaos onder Jeltsin in de jaren negentig. En als de grote strijder tegen het ‘nazistische’ Oekraïne.

Tot slot het Russische leger. Dat was veel sterker en slagvaardiger dan werd aangenomen. Werd in de eerste maanden van de oorlog nog gedacht dat een overwinning voor Oekraïne niet ver weg was, nu is de kans groot dat de oorlog nog lang gaat duren. De modernisering van het Russische leger en de ervaring die dat leger had opgedaan in Syrië waren veel waarnemers kennelijk ontgaan of werden niet serieus genomen.

Poetin vertrouwt erop dat hij de tegenstander uiteindelijk zal weten uit te putten – waarbij mensenlevens er niet toe doen. Het overweldigen van de tegenstanders met massale aantallen troepen en tanks is al eeuwen de kern van de Russische militaire doctrine, zoals Napoleon en Hitler hebben ondervonden.

Er waren al veel eerder signalen over de imperiale intenties van Moskou. In 2017 haalde Poetin op de veiligheidsconferentie in München fel uit naar de Verenigde Staten. Hij beschuldigde de Amerikaanse regering ervan de wereld haar wil op te leggen. De wereld is volgens hem een stuk gevaarlijker geworden door de politiek van de VS.

In in de zomer van 2021 verscheen Poetins essay ‘Over de historische eenheid van Russen en Oekraïners’, met als conclusie dat de onafhankelijke staat Oekraïne van oudsher een Oostenrijks, Pools, nazistisch en Amerikaans complot tegen Rusland is.

De inlijving van Zuid-Ossetië en Abchazië (allebei in Georgië) en van de Krim waren meer dan tekens aan de wand. De rest van de wereld reageerde nauwelijks. Oorlog op grote schaal was iets van vervlogen tijden en globalisering  was een manier om de wereldvrede te garanderen. Hoe afhankelijker landen, bedrijven en mensen van elkaar werden, was het idee, hoe minder reden ze zouden hebben om oorlog te voeren. Make trade, not war.

Europa heeft zich laten bedwelmen door goedkoop Russisch gas, Italië had zijn zakenbelangen, Engeland verwelkomde de Russische oligarchen en Frankrijk droomde van een Europa van de Atlantische Oceaan tot aan de Oeral.

De Duitse bondskanselier Angela Merkel spreekt Russisch en was de aangewezen persoon om de verstandhouding met Poetin goed te houden. Dat ze tijdens een gesprek met Poetin door diens hond (ter grootte van een kistkalf) werd besnuffeld – Merkel is bang voor honden – was ook al een voorbeeld van de intimiderende houding van de Russische president.