Mijn ontmoeting met de dalai lama

Een tijd geleden woonde ik op de Emory University in Atlanta, waar ik werk, een bijeenkomst bij over wetenschap en religie. Het betrof een forum rond de dalai lama, dat ging over zijn favoriete onderwerp: compassie. Over compassie beschikken lijkt me een uitstekende aanbeveling voor het leven, en dus was ik blij met de boodschap van onze eerbiedwaardige gast.

Goede daden borrelen ook spontaan op. Een oude chimpanseevrouw, Peony, slijt haar dagen in het primatencentrum van Yerkes samen met andere chimpansees. Op slechte dagen, als haar artritis opspeelt, kost het haar moeite om te lopen en te klimmen, maar andere vrouwen helpen haar. Peony hijst zich hijgend en puffend het klimrek in waarin verschillende chimpansees zich voor een vlooisessie hebben verzameld. Een jongere niet-verwante vrouw komt achter haar staan en plaatst haar handen op Peony’s brede achterwerk. Ze duwt haar met moeite omhoog tot ze zich bij de anderen heeft gevoegd.

We hebben Peony ook zien opstaan om langzaam naar de kraan te lopen, wat nog een hele afstand is. Jongere chimpanseevrouwen rennen vaak voor haar uit, halen een beetje water en keren terug om het aan Peony te geven. We hadden eerst geen idee wat er aan de hand was, want het enige wat we zagen was een vrouw die haar mond dicht bij die van Peony hield. Maar na een tijdje werd het patroon duidelijk: Peony deed haar mond wijd open, waarna de jonge vrouw er een straal water in spuwde.

Dergelijke observaties passen binnen het groeiende vakgebied van de dierenempathie, dat zich niet alleen bezighoudt met primaten, maar ook met hondachtigen, olifanten en zelfs knaagdieren. Zoogdieren houden rekening met elkaars emoties en reageren op de behoeften van anderen. De reden waarom mensen hun huis vullen met harige vleeseters in plaats van met leguanen en schildpadden, om maar eens wat te noemen, is dat zoogdieren iets bieden wat geen reptiel ooit zal geven. Ze tonen affectie, verlangen affectie en reageren op onze gevoelens zoals wij op die van hen.

Tot dat moment had de dalai lama aandachtig zitten luisteren, maar nu schoof hij zijn pet naar achteren om me te onderbreken. Hij wilde meer over schildpadden weten. Dat zijn zijn favoriete dieren, mogelijk omdat ze de wereld op hun rug torsen. De boeddhistische leider vroeg zich af of schildpadden ook over empathie beschikken. Hij zei dat een zeeschildpaddenvrouw die op zoek is naar de beste plek om haar eieren te leggen aan land kruipt, waarmee ze zorg voor haar toekomstige nageslacht toont. De dalai lama vroeg zich af hoe de moeder zich zou gedragen als ze haar kroost ooit zou tegenkomen. Maar als je het mij vraagt komt het hele proces erop neer dat schildpadden zijn geprogrammeerd om de beste broedomgeving te vinden.

Empathie vereist aandacht voor de ander en gevoel voor zijn behoeften. Vermoedelijk begon het allemaal met ouderlijke zorg zoals we die bij zoogdieren aantreffen, hoewel er ook aanwijzingen zijn voor empathie bij vogels. Daar zowel vogels als zoogdieren over enige mate van empathie beschikken gaat die eigenschap waarschijnlijk terug op hun gezamenlijke voorouders, de reptielen. Maar niet zomaar reptielen, want de meeste kennen geen ouderlijke zorg.

De jongen van sommige reptielen roepen echter als ze bang zijn, of in gevaar, zodat moeder hen te hulp komt. Ooit een baby-alligator vastgehouden? Wees voorzichtig, want ze hebben vlijmscherpe tandjes, maar als ze bang zijn laten ze een schor geblaf horen dat hun moeder het water uit doet stuiven. Laat het een lesje zijn voor iedereen die aan reptielengevoelens twijfelt!

Ik vertelde dat alles aan de dalai lama en zei erbij dat we empathie alleen verwachten bij dieren die zich aan elkaar hechten en dat weinig reptielen aan die voorwaarde voldoen. Ik geloof niet dat het hem tevreden stelde. De dalai lama legde me het vuur nog nader aan de schenen door op vlinders over te stappen en te informeren naar hun empathische vermogen, waarop ik het niet kon laten een grapje te maken: ‘Daar hebben ze geen tijd voor, want ze leven maar één dag.’ Het is een fabeltje dat vlinders zo’n kort leven beschoren is, maar wat ze ook voor elkaar voelen, ik betwijfel dat het veel met empathie te maken heeft.

Dat doet niets af aan het grotere idee achter de vraag van de dalai lama, namelijk dat alle dieren doen wat in hun eigen belang en dat van hun kroost is. In die zin is alle leven zorgzaam, zij het niet altijd bewust. Hij begreep dat compassie raakt aan de wortel van waar het in het leven om draait.

Dit stuk is ontleend aan het nieuwe boek van Frans de Waal De bonobo en de tien geboden, Moraal is ouder dan de mens , dat werd uitgegeven door Uitgeverij Atlas Contact.