Met welk verhaal kunnen we de valse profeten verjagen?

“We hebben een bijzonder jaar achter de rug…” is een openingszin die ik in vele Kerst- en Nieuwjaarswensen van bestuurders en topfunctionarissen binnen de Rijksoverheid en aanverwante organisaties aantref. Wat een eufemisme en wat een verhullende taal! Voor een cultuur die prat gaat op zijn “rechtdoorzee”-mentaliteit lijkt de Nederlandse bestuurlijke elite toch behoorlijk goed in het verbloemen.

“Bijzonder jaar”? Nee mijn beste, het was een diepdonker jaar. Een jaar met een dikke donkere wolk boven ons land, die het ware en het goede vermorzelde. Het schone is verbannen. Want hoe lief en aardig we ook in kleine kring voor elkaar zijn, het is de grootste kring van ons samenzijn die iets zegt over onze gedeelde geestesgesteldheid, ons collectief geweten en onze waardigheid als samenleving. Dat gedeelde, hoe goed wij in de waarheid staan, moreel en ethisch en esthetisch waardig zijn, wordt hoe je het ook wendt of keert, vooral bepaald door de keuzes en de bewegingen die we als de Polis maken. Welnu, juist daar lijkt ons vuur uitgedoofd in het afgelopen jaar. Het nodige pathos om een politieke gemeenschap van betekenis te voorzien is overgelaten aan xenofobe schreeuwlelijken en angstpredikers, de valse profeten.

Eerlijk is eerlijk, het was een waardeloos jaar, als je het zo beziet. Met politieke bestuurders en een parlementaire meerderheid die Neder-moslims stigmatiseren en criminaliseren, het klimaatvraagstuk verachten en oorlogsmisdadiger Netanyahu de hand boven het hoofd houden.

Het sluitstuk van dit rampzalig jaar was voor mij de eyeopener die duidelijk maakte hoe we in zo’n waardeloos donkere tijd zijn beland. Het was de speech van de kersverse NATO-baas Mark Rutte. Deze pragmaticus ultimum die tijdens zijn lange staat van dienst als premier nog nooit iets van een visie had getoond, kroop in zijn nieuwe functie zonder moeite in de rol van de moedige ziener. De ridder der Europeanen die ons de weg wijst hoe we de ondergang van onze beschaving kunnen voorkomen, hoe we de barbaren kunnen weerstaan die ons onder de voeten willen lopen. Hij riep ons op tot een moedige daad, namelijk… meer belastinggeld naar de NATO.

Ik kreeg de indruk dat dat hele preek vooral bedoeld was om aan de wensen van de aanstaande Amerikaanse president Trump te voldoen. Die wil dat wij Europeanen net zo hard aan de wapenwedloop meedoen en de wapenindustrie net zozeer spekken als de Amerikanen.

Onze langstzittende premier wisselt - wellicht voor zijn eigen gevoel soepeltjes - zijn pragmatische reputatie voor een principiële rol. Maar zijn pathos voelt van plastic, de meeste mensen beoordelen de leiders in het licht van hun track record, ben ik bang.

Toch was het voor mij een waardevolle reminder om de heer Rutte weer eens in actie zien. Het liet zien hoe de wind waait en hoe ongeloofwaardig hij in zijn nieuwe rol is. Pragmatisme overstretched. De verpersoonlijking van waarden-loze politiek.

Waarden-loze politiek heeft de politiek lang gedomineerd. Het nam zijn aanloop na de val van de muur met de belofte van het einde van de ideologieën. Het is geen exclusief Nederlands fenomeen, noch enkel zichtbaar aan de rechterflank van de politiek. Maar deze wijze van politiek bedrijven blijkt beperkt houdbaar. Waarden-loze politiek maakt de mens op den duur of diep cynisch of opstandig. In de ergste gevallen ontstaat een cynische opstand tegen de kernwaarden van de liberale democratie zelf, als liberalisme wordt verward met het oneindige pragmatisme en de eenzame leegte van egocentrisme.

In vele westerse democratieën is het electoraat in een dergelijke cynische opstand terecht gekomen. Bij gebrek aan de nodige zeggingskracht onder politici om compassie en saamhorigheid als een universeel verbindend alternatief aan te bieden, kiest men voor de verkondigers van tribale waarden: het recht, de plicht zelfs om “het eigen”, “de echte wij” boven alle anderen te stellen.

En dat brengt ons bij deze dagen. De tijden dat politiek niet waarden-loos is maar geënt op waardeloze etnocentrische, xenofobe en racistische fundamenten.

Het moge duidelijk zijn: “de echte” Nederlander, “America First”, dat zijn semantische trucjes, vooral bedoeld om een zo groot mogelijke massa te mobiliseren tegen de minderheden. Om iedereen bij wie het gevoel van compassie en solidariteit verder reikt dan een primitieve etnische en racistische definitie van een wij, monddood te maken. Het is een retrotrucje, van het oud-fascisme afgekeken, weliswaar in een nieuw retorisch en mediaal jasje maar absoluut herkenbaar in de werkwijze.

Tijdperk van mythos
Hoe bevrijden we ons uit deze diepdonkere fascistische toestand? Wel, misschien door eerst toe te geven dat we in andere tijden leven dan voorheen en dat de aanpak van voorheen in deze tijd niet meer goed genoeg is. Wat mij betreft leven wij in een era waarin mens en maatschappij verlangen naar een pragmatisme overstijgende verbeelding, zeggingskracht, een horizon van hoop, een schets van het Morgenland. Ten goede of ten kwade, het is het tijdperk van mythos.

Oud-Grieken, en naar mijn inzicht ook Oud-Perzen, waren zich ervan bewust dat het niet voldoende is om vanuit objectieve feiten te willen handelen om de mens en de samenleving in goede banen te leiden en de continuïteit van vredig samenleven veilig te stellen. De mens is een betekenisgevend wezen met een diep verlangen naar eeuwige, mythische, tijd en vergankelijkheid overstijgende verhalen om zin te geven aan het leven en aan het samenleven.

Elke beschaving kent een tijdperk waarin logos op de voorgrond staat en tijden waarin mythos domineert. Vóór het een en tegen het ander willen zijn, lijkt mij een onzinnige inspanning. Het gaat er binnen de politiek om (en daarmee bedoel ik de politiek die ons allen aangaat en niet alleen de Haagse zandbak van beroepspolitici) de taal van de tijd te verstaan. De zeitgeist, onze collectieve drijfveren in een bepaalde periode, onder ogen te zien.

De wijze leider, of het nu een Sjah is of een premier of een bestuurder voelt de zeitgeist aan, en verhoudt zich daartoe bij het realiseren van de materiële en het morele welbevinden van zijn onderdanen, burgers, mensen.

Voor iedereen die de huidige waardeloze toestand verafschuwt, in de komende dagen, maanden en jaren moet deze vraag voorop staan: welk nobel verhaal, welke waardige mythe kunnen wij tot leven roepen om de samenleving te ontgiften en de demonen van angst en haat, oorlogszucht en polarisatie weg te jagen?