Met het loslaten van het universalisme gaat de bezieling van het westen verloren

Afgelopen week verscheen in The Washington Post een oproep van Ahmad Massoud aan de westerse leiders: wij gaan in Afghanistan in verzet tegen de nieuwe overheersing van de Taliban, maar we hebben jullie steun nodig!

Ahmad Massoud is de zoon van Ahmad Shah Massoud, de legendarische Afghaanse strijder tegen de Sovjet-bezetting en later tegen Taliban. Deze vader Massoud werd twee dagen voor de aanslagen op Twin Towers vermoord door Al-Qaida-zelfmoordterroristen die zich voordeden als journalisten. Hij kwam om in zijn geboorteplaats, militaire basis en nu opnieuw het bolwerk van de strijders tegen de Taliban, de Panjshir Vallei. Er wordt gezegd dat hij door Al-Qaida als een gevaarlijke tegenstander werd gezien.

Zijn zoon Ahmad begint zijn oproep tot het westen om steun voor het verzet tegen de taliban in The Washington Post met een anekdote. Hij schrijft:

Een aantal jaar terug, ik meen dat het 2014 was, was ik in Parijs op bezoek bij BHL, zoals Bernahard-Hanri Lévy vanwege zijn grote roem in Frankrijk wordt genoemd. Zijn kantoor voelde als een altaar voor de gevallen Afghaanse strijder. De ruimte was letterlijk bedekt met foto’s van Ahmad Shah Massoud, en hen samen. Op vragen naar hun band reageerde BHL duidelijk geëmotioneerd. Hier was iemand aan het woord die een hechte vriendschap memoreerde.

Ahmad Shah Massoud is niet held van alle mensen uit Afghanistan. Sommige intellectuelen met een marxistisch verleden zien in zijn verzet tegen de Sovjets het begin van de ellende waar Afghanistan nu al ruim 40 jaar in verwikkeld is. Andere wijzen erop dat zijn manschappen ook wreedheden begingen gedurende de lange oorlogsgeschiedenis: eerst tegen de Russen, dan tijdens de burgeroorlog die uitbarstte tussen rivaliserende leiders van de Mujahideen en vervolgens tijdens zijn strijd tegen Taliban.

Dit laatste verwijt lijkt mij plausibel. In het Dari (een zachter klikkend variant van het Farsi), de meest gemeenschappelijke taal van multi-etnisch en meertalige Afghanistan, bestaat een uitdrukking: “Tijdens de oorlog worden geen zoetigheden uitgedeeld.” De Nederlandse veteranen zullen deze eeuwige wijsheid vast (op zijn minst off the record) beamen.

Bernhard-Henri Lévy is ongetwijfeld een van de beroemdste intellectuelen van onze tijd, en niet alleen in Frankrijk. Hij is activistisch en zeer begaan met democratische bewegingen wereldwijd.  Maar zijn reputatie is ook in zekere zien twijfelachtig. Hem wordt door sommigen Donquichotterie verweten. Hij is soms te snel in actiemodus. Zijn foto, poserend samen met zogenaamde bevrijders in Libië (tijdens de hoogtijdagen van de Arabische Lente) die later zich vooral als een roofbende zijn gaan gedragen, is inmiddels berucht.

Toch zouden we deze twee mannen en de geschiedenis groot onrecht aandoen met een karikatuur van hen als oorlogsmisdadiger of Don Quichot.

Het zou absurd zijn om Ahmad Shah Massoud vooral te willen beoordelen op basis van zijn misstappen tijdens zijn lange verzet tegen de Sovjetinvasie en de fascistisch-Islamitische Taliban. En het zou diep cynisch zijn om de oprechte betrokkenheid van BHL met democratische bewegingen buiten het westen als Donquichotterie weg te zetten, en zijn gepassioneerde inzet om het westerse publiek te betrekken bij de strijd om een menswaardig bestaan elders af te doen als aanstellerij.

Ahmad Shah Massoud was een praktiserende moslim, BHL was en is een seculaire jood. Wat bracht de strijder uit Afghanistan en de filosoof uit Frankrijk bij elkaar? Op het gezicht lijken zij mensen uit twee gescheiden werelden.

Mijn stellige overtuiging is dat het het delen van hetzelfde ideaal was dat hen aan elkaar verbond. Het was hun universalistische overtuiging – dat democratie het verlangen is van alle volkeren – die ervoor zorgde dat zij vrienden werden, over de grenzen van het wij/zij-denken. De overtuiging dat “vrijheid, gelijkheid en broederschap” alle mensen wereldwijd toebehoort en toekomt.

Massoud zag geen contrast tussen zijn democratische verlangen en zijn islamitische geloof. Lévy maakte van het democratisch ideaal geen culturele kwestie, die uitsluitend het westen zou toebehoren. Geen van beiden plaatste Afghanistan buitend de moderne geschiedenis van de mensheid.

Zonder in een naïeve uniforme gedachte van one size fits all-democratisering te vervallen, waren beiden idealistische universalisten met een pragmatische oog voor de culturele context.

Zo was Massoud pertinent tegen een centralistisch georganiseerde democratie à la Frankrijk in Afghanistan. De etnische en regionale diversiteiten waren veel te groot. Het sociale vertrouwen in Afghanistan was sterk lokaal van karakter. Hij zag daarom veel meer in een Zwitsers model met vergaande regionale autonomie.

Zo begreep ook Lévy dat in een diepgelovige samenleving als Afghanistan de beste bondgenoot van de democratie de leiders waren die het democratische gedachtengoed konden verbinden en verzoenen met de geest van de Islam, in tegenstelling tot de Franse laïcité.

Opnieuw hangen er sombere wolken boven de Panjshir Vallei waar de zoon van Afghanistans meest legendarische strijder zich met zijn kameraden aan het herpositioneren is. Hij vraagt niet zomaar om steun. Voor hem en voor heel Afghanistan dreigt een nieuw, lang bloedig tijdperk aan te breken.

Ik ken het land, ben er met alle egards opgevangen door haar fijnzinnige intellectuelen en heb mogen genieten van de compromisloze gastvrijheid tijdens een onderzoeksmissie in 2007 voor Cordaid en wat in die tijd Press Now heette (en nu na een fusie FreePressUnlimited heet).

Des te groter zijn mijn zorgen over de terugkeer van een fascistisch-islamisme dat wordt gecultiveerd met regionale gelden. Ik ben bezorgd vanwege de machten die om alles geven behalve de om bevolking en haar verlangen naar democratie. Hoeveel meer bloed van onschuldigen moet er nog vloeien daar? Hoe lang nog?

Maar nog meer zorgen maak ik mij om de ziel van het westen. Iemand als BHL lijkt deze dagen de laatste der Mohikanen. Het ideaal van universalisme maakt plaats voor het cynisme van particularisme.

Hoe beschamend ook de vertoning van de menigte in Harskamp tegen de noodopvang van de Afghaanse vluchtelingen is, het protest komt niet uit de lucht vallen. Of het nu “America First” is of “premier van de normale Nederlanders”: wij hebben al jarenlang te kampen met een toenemende culturele hegemonie van behoudzucht als reactie op voortvarende globalisering.

Als we zo doorgaan gaat de bezieling van democratie verloren. Het universalistische ideaal, het emancipatorische solidaire vuur van de democratie dooft uit. Wat er overblijft is een naar binnen gekeerde xenofobe samenleving met onheilsprofeten aan de top. Wat er dan van het democratische ideaal overblijft is een dictatuur van een behoudzuchtige meerderheid, een door en door bange Polis, een ontzielde democratie.