Met de term 'witheid' in het racismedebat is iets fundamenteels mis, en niet alleen taalkundig

Witheid is een term uit de natuurkunde die te maken heeft met kleurbeoordeling van oppervlakken. In toenemende mate wordt het in de sociale wetenschappen verkeerd gebruikt als equivalent voor het Amerikaanse whiteness. Dat doet bijvoorbeeld dr. Patricia Schor in een stuk over de rol van de Nederlandse universiteiten bij de doorwerking van het racisme, dat nu enige ophef begint te veroorzaken.

Het artikel verscheen begin juli al in de bundel Doorwerkingen van slavernijverleden, uitgebracht door de Staatscommissie tegen Discriminatie en Racisme. Titel: Kennisregime als koloniale erfenis & de kritische rol van de universiteit. Het is nu opgemerkt door de nieuwssite Science Guide. Hoofdredacteur Frans van Heest publiceerde een samenvatting onder de kop Nederlandse universiteiten reproduceren een wit koloniaal kennisregime.

Witheid als anglicisme en foute vertaling van whiteness is een centraal element in het artikel van Schor. Dat is volgens haar de kern van onderwijs en onderzoek zoals die tot op de huidige dag door de Nederlandse universiteiten worden bedreven. Zij geven daarmee een intellectuele onderbouwing voor de wit kapitalistische wijze waarop mensen en hulpbronnen worden uitgebuit.

Patricia Schor gaat ervan uit dat het kapitalisme en alles wat in verband daarmee bestaat aan ongelijkheid en onderdrukking, terug te voeren valt op de transatlantische slavenhandel. Ze schrijft: "De transatlantische slavenhandel vormde de basis van de Nederlandse moderniteit". Dat is niet vol te houden, ook al blijkt uit recent onderzoek dat handel en verwerking van door slaven geteelde producten een stuk belangrijker waren dan tot nog toe werd aangenomen. Dominant waren ze nooit. En zo was de slavenhandel niet de drijvende kracht bij de ontwikkeling van het kapitalisme. Het was er een element van, niet meer. Datzelfde geldt voor de bijbehorende normen en waarden. Dat is geen vergoeilijking maar Patricia Schor overdrijft schromelijk en slaat daardoor de plank mis.

In de karikatuur die Schor van het kapitalisme tekent, is het wezenlijke element 'witheid'. Zij brengt het in rechtstreeks verband met de blanke huid. Dat baseert ze, net als de meeste beoefenaren van whiteness studies, niet op biologische of genetische eigenschappen maar op een cultuur van uitbuiting en superioriteitsgevoelens die zich onder (de?) blanken heeft breed gemaakt. In haar wetenschapsbargoens: "De constructie van de Nederlandse, bezittende, raciaal zuivere, rationele mens kon alleen ontstaan door de constructie van niet-Europeanen, niet-christenen als ¨irrationele/sub-rationele¨ volkeren die men kon onteigenen en tot slaaf maken."

De feiten: in christelijk Europa stierf slavernij gedurende de middeleeuwen vrijwel geheel uit, terwijl dit stelsel in Afrika en het Midden-Oosten een wezenlijk onderdeel bleef vormen van het maatschappelijk bestel. De transatlantische slavenhandel kon dan ook alleen ontstaan door nauwe samenwerking van Europeanen en Afrikanen.

Pas in het laatste kwart van de negentiende eeuw slaagden Britten, Fransen, Portugezen en Duitsers er in greep te krijgen op het Afrikaanse continent. Voor die tijd waren zij hier niet toe in staat. Ze wisten hun koloniale heerschappij over het algemeen nog geen tachtig jaar te handhaven. Dit maakt het problematisch de transatlantische slavenhandel in verband te brengen met 'witheid' alleen. Als Patricia Schor gelijk had, dan zou een belangrijk gedeelte van het kwaad in de wereld als vrucht van die transatlantische slavenhandel, samenhangen met zwartheid. Gelukkig houden haar stellingen geen stand.

Dat geldt net zo goed voor het volgende: "Het huidige neoliberale kapitalisme borduurt voort op dit wereldwijde raciale productiesysteem, dat niet los gezien kan worden van de vestiging van een constitutionele monarchie, in andere woorden een democratie onder condities van onvrijheid, ofwel het raciale contract". In Nederland is van een gelijk speelveld voor iedereen bij lange na geen sprake. Vooroordelen komen onder de bevolking te vaak voor. Schor trakteert ons echter op een kwaadaardige verdachtmaking van het democratische stelsel in Nederland . Het komt in het buurt van het wappie-denken.

Terug naar de 'witheid' à l´americaine, zoals in Nederland op het menu gezet, niet door Patricia Schor maar door prof. dr. Gloria Wekker. Er is met deze term iets fundamenteel mis, los van bovenstaande overwegingen.

De beoefenaren van whiteness studies hebben het niet van een vreemde. Vooral in de hoogtijdagen van het kolonialisme zijn – meer nog dan ten tijde van de slavernij – allerlei ideologieën tot ontwikkeling gekomen over de beschavingsmissie van het blanke ras. Soms werd dit biologisch verklaard maar lang niet altijd. Het kon allemaal ook gebaseerd worden op unieke historische ervaringen, die bewoners van andere continenten nu eenmaal niet deelachtig waren geworden. Daarom konden rustig gezegd worden, dat blanken wel in staat waren geweest de stoommachine of het machinegeweer uit te vinden maar Afrikanen en Aziaten niet.

In de Verenigde Staten dachten blanke kolonisten dat hun verovering van een half continent een manifest destiny was, samenhangend met hun voortreffelijke eigenschappen. Een man als Colijn meende overigens wel dat Indonesiërs op te voeden waren tot een Europees niveau maar dat zou zeker een eeuw of drie moeten duren. Men had het tot diep in de twintigste eeuw dan ook over achtergebleven volkeren.

Het gaat hier – let wel – niet over blanke theorieën maar over denkbeelden die door sommige prominente blanken naar voren werden gebracht. Het is van wezenlijke betekenis om dit onderscheid te maken.

Het kan zijn dat Patricia Schor – geboren en getogen in São Paulo – haar bestaan aan dit denken dankt. De Braziliaanse elites achtten destijds de bevolking te zwart. Zij stimuleerden daarom – met succes – emigratie uit Europa om op die manier hun land te verblanken. De meerderheid van de immigranten kwam uit Zuid- en Oost-Europa. Ook de joodse gemeenschap van São Paulo dankt haar bloei aan dit beleid. Het kan zijn dat een voorvader van Patricia Schor zich door wervingsfolders van de Braziliaanse regering tot migratie heeft laten verleiden.

Aan dat verblankingsbeleid is een eind gekomen. In de late jaren dertig begon de populistische dictator Getúlio Vargas aan te kloten met een halfslachtig soort fascisme. Tijdens de eerste jaren van de Tweede Wereldoorlog hield hij zich dan ook op de vlakte maar begin 1942 koos hij toch voor een bondgenootschap met de democratisch geregeerde Verenigde Staten. Aangezien de nazi's – nu de hoofdvijand – racisten waren, was er geen ruimte meer voor de verblankingsideologie. Sindsdien is de officieuze leer dat in de Brazilianen de beste eigenschappen van alle volkeren tot uiting komen. Dit staat een grote mate van anti-zwart racisme overigens niet in de weg maar het gaat hier om de theorie, niet om de praktijk.

De beoefenaren van whiteness studies schiepen als het ware een negatief van dit alles. 'Witheid' hangt niet samen met superioriteit maar met het kwaad. Het kwaad is wit. Dat is krek de manier waarop de pseudowetenschap rond blanke superioriteit  'aantoonde' dat mensen met een andere huidskleur en uiterlijk dan de gemiddelde Europeaan minderwaardig waren.

Als je dat potje opnieuw kookt volgens hetzelfde recept maar met andere ingrediënten en op smaak brengt met een stukje pseudo-marxisme, dan krijg je een schotel 'witheid'. Dan kun je het zoals Gloria Wekker hebben over een wit cultureel archief, dat zich in de hersens van alle blanken bevindt. Dan is het daderschap collectief geworden. Dan moet iedereen met een blanke huid zich verantwoorden.

De trieste geschiedenis van ons continent, van onze bloedlanden, laat zien wat er kan gebeuren als je zulke mosterdzaadjes plant.

Naschrift: in Californië heeft een studiecommissie in 1100 pagina´s uiteengezet wat Afro-Afrikaanse inwoners van de staat in de loop der geschiedenis is overkomen en waarom die van nu recht hebben op herstelbetalingen. Nu moeten de Californische volksvertegenwoordigers zich over de inhoud buigen.

Dit rapport is een must read voor iedereen met belangstelling voor slavernijgeschiedenis en de hedendaagse strijd tegen het racisme. Schrik niet er is ook een executive summary van een pagina of honderd. Allemaal gratis. 

Doorwerkingen van slavernijverleden met het stuk van Patricia Schor op de pagina´s 29 – 39, ook gratis hier.

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin.

Beluister Het Geheugenpaleis, de wekelijkse podcast van Han van der Horst en John Knieriem over politiek en geschiedenis. Nu: de toekomst van links.

Beeld: Het kasteel van Batavia, Andries Beeckman, ca. 1662. Collectie Rijksmuseum