Met applaudisseren voor het 'emissierekenwonder' ETS komt de rechtvaardige en doelmatige transitie er niet

Door: Boris Schellekens en Laura Kits

Economenplatform ESB publiceerde deze week een pleidooi om op het emissiehandelsysteem ETS te vertrouwen en de fossiele subsidies grotendeels met rust te laten. Artikelen in onder andere het FD en NRC papegaaiden dit betoog na. Het laat zien hoezeer we zijn losgezongen van de realiteit omtrent de klimaat- en ecologische crisis, en hoe fanatiek we onszelf in slaap sussen met niets-aan-de-hand-praatjes. Want nee, we liggen niet op koers om de klimaatdoelen te halen; bovendien waren die doelen om te beginnen niet ambitieus genoeg. In plaats van achterover leunen omdat emissierekenwonder ETS ons wel gaat redden, moeten nationale overheden, de EU én de industrie hard aan de bak.

Om te beginnen is het ‘halen van de klimaatdoelen’ om twee redenen een verkeerd frame. Allereerst is het feitelijk onjuist: de laatste rapporten tonen aan dat Nederland, als alles meezit, nét aan de CO2-doelen komt in 2030. Dan mag er dus niets misgaan, sjoemelt niemand met rechten, en is er geen enkele tegenvaller of verkeerde berekening. Een grote ‘als’, kortom. Ten tweede is deze kreet een onterechte weergave van de klimaatrealiteit. De VN waarschuwt dat de meeste landen in het Parijsakkoord hun doelstellingen moeten opschroeven om zich eraan te houden. De Climate Action Tracker laat zien dat we, met de gestelde emissiedoelen, uitkomen op een schokkende 2,7 graad opwarming. Op weg daarheen worden klimaatkantelpunten in gang gezet: natuurlijke broeikasgasbommen die de planeet grotendeels onleefbaar maken. Laat het sprookje dat we ‘de klimaatdoelen wel gaan halen’ dus voor eens en voor altijd uit de wereld zijn.

Terug naar het ETS. Hoewel het aantal emissierechten een jaarlijks dalend plafond kent, worden de meeste rechten gratis weggegeven. Een weeffout in het systeem, aldus het Planbureau voor de Leefomgeving. Want in 2030 is nog steeds de helft van de rechten gratis.

Dit weggeven van rechten zit verduurzaming in de weg. De Europese Rekenkamer toonde aan dat landen waar minder gratis rechten worden uitgedeeld, sneller verduurzamen. De meerderheid van de impactanalyses (o.a. Berenschot, CE Delft) in de miljoenennota zijn dit eens: door vervuiling te beprijzen komen duurzame alternatieven sneller van de grond. Het artikel stelt dat dit slecht is voor onze concurrentiepositie. Maar we worden links en rechts ingehaald door landen met duurzame energie. Het is dus juist slecht voor onze concurrentiepositie als we niks doen.

Het kabinet verwacht in 2028 een schamele 4,3 miljard euro aan inkomsten uit het ETS. Vanwege de gratis rechten, en omdat slechts veertig tot zestig procent van de emissies onder het systeem vallen, blijft dit bedrag zo beperkt. Dit laat twee dingen zien. Allereerst bedraagt de beprijzing maar een tiende van de subsidiëring - fossiele subsidies zijn immers veertig tot vijfenveertig miljard. Dat is weliswaar niet één op één te vertalen naar gerealiseerde of voorkomen uitstoot, maar de verhoudingen tonen dat hier sprake is van dweilen met tien kranen open. Ten tweede loopt de maatschappij fondsen mis om verduurzaming mee te bekostigen. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) schrijft dat er tien tot twintig miljard per jaar moet worden geïnvesteerd in klimaatmitigatie en -adaptatie. Met de geringe opbrengst van het ETS komen we er ook op dat gebied dus niet.

Het hardnekkige weglekargument voert weer de troepen aan in het pleidooi voor behoud van fossiele subsidies. Het artikel herhaalt het veelgehoorde dreigement dat industrieën hun productie naar het buitenland verplaatsen als we fossiele subsidies wegnemen. Onder andere het CPB heeft deze claim al grotendeels ongegrond verklaard. Logisch: een olieraffinaderij zet je niet even op een verhuiswagen. Net zomin schaal je de productiecapaciteit elders eenvoudig op. Het betreft hier een drogreden waarvan de proponenten zich nooit geroepen voelen empirisch bewijs aan te leveren, maar waar toch heel Nederland voor lijkt te sidderen.

Dat wil niet zeggen dat EU-breed en liefst mondiaal beleid niet wenselijk is. Hoe meer, hoe beter. Maar de tijd van met de armen over elkaar wachten tot andere landen hun regelgeving versterken, is voorbij. We doen dit al twintig jaar - voornamelijk aangevoerd door neoliberale en conservatieve stemmen die, als puntje bij paaltje komt, geen voorstander blijken van dergelijke regelgeving op EU-niveau. Zie bijvoorbeeld de tegenwerking van de Green Deal. Elk land dat daartoe in staat is - en dat geldt absoluut voor Nederland - moet de kar nu trekken. Andere landen zullen zien dat het kan, en vanzelf volgen. Waarmee het weglekrisico nóg kleiner wordt.

De ene na de andere impactanalyse laat zien dat beprijzing de hoeksteen moet zijn van het klimaatbeleid. De vervuiler betaalt - en wordt zo gedwongen om in rap tempo de transitie werkelijkheid te maken. Het ETS is hiermee gedeeltelijk in lijn, maar gooit roet in het eigen eten met de gratis rechten - en reikt bovendien niet ver genoeg. De fossiele subsidies blijven vervuilers pamperen (aldus de WRR) en logischerwijs zijn de kosten van een emissierecht - en van de boetes bij plafondoverschrijding - een stuk makkelijker te dragen als je tegelijkertijd allerlei belastingvoordelen krijgt toegestopt.

Het ESB gooit tegenstanders van fossiele subsidies wel één bot toe: afschaffing zou vanuit rechtvaardigheidsoverwegingen een goed idee kunnen zijn. Alsof klimaatrechtvaardigheid niet de prioriteit moet zijn bij elke beleidsoverweging. De realiteit is dat mensen in vooral het mondiale Zuiden al sterven aan of vluchten voor hitte, droogte, overstromingen en natuurbranden; dat we hier rekening moeten houden met een metershoge zeespiegelstijging en dat plant- en diersoorten al massaal uitsterven. Ook in het rijke Nederland kunnen steeds minder mensen rondkomen, en ze betalen zich blauw aan energierekeningen en boodschappen terwijl de zware industrie een factor twaalf minder betaalt voor bijvoorbeeld aardgas.

Boris Schellekens is onderzoeker en mede-auteur van het rapport ‘Rechtvaardig afbouwen van fossiele subsidies’ (SOMO).
Laura Kits is tekstschrijver en strategieconsultant (ex-McKinsey).