Menselijk gedrag moet je niet willen vangen in een formule

“We vieren dit jaar dat Einstein honderd jaar geleden het tweede deel van dé theorie volmaakte, de relativiteitstheorie, met als een van de uitkomsten de prachtige notatie E=MC²”, zo opende Matthijs van Nieuwkerk woensdagavond een item in De wereld draait door. “We vieren E=MC²”, voegde hij daar nog aan toe. Reden om het over de schoonheid van formules te hebben. Terwijl E=MC² zelf uit 1905 stamt, maar goed. Creatief gevonden, zullen we maar zeggen.

Professor Kitty Nijmeijer mocht het bal openen met de Algemene gaswet van Boyle en Gay-Lussac, die beschrijft hoe gassen zich gedragen en wanneer zij bijvoorbeeld vloeibaar worden. Je hebt daarvoor maar drie variabelen nodig: de druk, de temperatuur en het volume. Nijmeijer:

Het mooie is de eenvoud. Dat je met een hele eenvoudige formule een stuk van de wereld kan beschrijven. (…) En die formule is altijd, overal geldig.

Er zit wat mij betreft inderdaad een zekere schoonheid in zo’n natuurwet, die in simpele termen een altijd geldende waarheid blootlegt. Dat maakt dat je dingen kan voorspellen en dat kan heel handig zijn. So far, so good. Het wordt pas een probleem als economen op zoek gaan naar dit soort natuurweten in de economie.

De economie De werkelijkheid van de economie is zeer complex. Om die complexe werkelijkheid beter te begrijpen, maken economen modellen, wat in feite versimpelde weergaven van die werkelijkheid zijn. Tegenwoordig bestaan die modellen vaak uit wiskundige vergelijkingen. Volgens hoogleraar sociologie Frans van Waarden is die wiskunde ‘een voor velen mysterieuze taal (…) die –opzettelijk of niet – de legitimiteit van de boodschap moet versterken’. Met name in de financiële wereld zijn veel van de modellen gebaseerd op formules uit de natuurkunde. ‘Natuurkunde vormt de inspiratiebron voor de meeste financiële modellen, vanwege zijn verbazingwekkende succes in het voorspellen van het toekomstige gedrag van materiële objecten uit hun huidige staat’, aldus twee modellenmakers op Wall street. Dat betekent dat zij ervan uitgaan dat er net als in de natuur in de economie altijd geldende wetten zijn. En dus in feite dat menselijk gedrag zich volgens wetmatigheden ontvouwt.

Econoom Barbara Baarsma liet in De wereld draait door zien van dat idee gecharmeerd te zijn. Ze koos de formule die Arnold Harberger in 1964 ontwikkelde en die de verandering van onze welvaart als gevolg van de hoogte van de belastingtarieven zou laten zien. Baarsma:

Dat is belangrijk omdat de heren en dames in Den Haag zich moeten realiseren dat het uitgeven van 1 euro aan belastinggeld veel meer kost dan die ene euro. Waarom? Als je belasting moet betalen over bijvoorbeeld je inkomen, dan betekent dat dat je andere afwegingen gaat maken. Je gaat bijvoorbeeld minder uren werken dan je zou doen zonder die belasting of met een lagere belasting. Of je gaat niet investeren in onderwijs omdat je de baten van dat onderwijs: een hoger loon voor een deel moet afstaan. Of je gaat belasting ontwijken zoals Gerard Depardieu.

Altijd hetzelfde gedrag Dat gaat er net als bij alle andere neoklassieke economische theorieën van uit dat mensen zich altijd en overal op dezelfde manier gedragen, en wel als een homo economicus, die bij elke beslissing nauwkeurig kosten en baten berekent en tegen elkaar afweegt. Dat impliceert dat ik altijd precies weet wat ik wil en wat ik daarvoor overheb en dat ik daarbij exact kan overzien wat de gevolgen van mijn keuzen zijn. En ook dat mijn preferenties niet in de loop van mijn leven veranderen.

Dat betekent dat als ik op een bepaald moment liever een sinaasappel heb dan een banaan en liever een banaan dan een appel, ik gedurende mijn hele leven nooit een appel kan prefereren boven een sinaasappel. Iedereen kan bedenken dat dat onzin is en gedragseconomen hebben de afgelopen jaren ook laten zien waar de aannames van de neoklassieke theorieën nog meer mis gaan.

Dat is los van het feit dat onderzoekers van het scp constateerden dat geld voor mensen niet op de eerste plaats staat als motief om een baan te vinden. Zowel de behoefte aan sociale contacten als het hebben van een zinvolle tijdsbesteding worden door werkzoekenden vaker genoemd als reden om een baan te willen. Het benutten van de genoten opleiding en het opdoen van werkervaring worden bijna even vaak genoemd als de wens een hoger inkomen te gaan verdienen. Hoe zwaarder die motieven voor je wegen, hoe kleiner de kans dat een verhoging van de inkomstenbelasting ertoe leidt dat je minder gaat werken.

Sowieso zal het gedrag van meer collectief ingestelde mensen ook in een meer individualistische cultuur door een belastingverhoging anders worden beïnvloed dan dat van een egoïst. In meer collectief denkende samenlevingen zal het effect van een belastingverhoging anders zijn dan in meer individualistisch ingestelde culturen. En ook in een land als het onze is die cultuur door de tijd heen niet onwankelbaar, maar aan verandering onderhevig.

De context is bovendien altijd van invloed op hoe mensen zich gedragen. Als er een watersnoodramp dreigt en de belasting wordt verhoogd om dat gevaar te doen keren, dan zullen veel minder mensen genegen zijn een Gerard Depardieutje te doen, dan wanneer die belastingverhoging bijvoorbeeld wordt gebruikt om de salarissen van politici te verhogen. Kortom, het is onzinnig menselijk gedrag te willen vangen in een altijd geldende formule. Het levert je wellicht mooie wiskunde op, maar met de werkelijkheid heeft het niets van doen.

Religie, geen wetenschap Maar die inzichten dringen nog veel te langzaam door tot veel economen.”We hadden lange tijd een verlammende orthodoxie dat alles moest kunnen worden afgeleid van rationeel gedrag van individuen. Als dat niet kan, dan kan het niet bestaan”. Aan het woord is Nobelprijswinnaar Paul Krugman over zijn vak, de economie. Hij spreekt op een bijeenkomst van het Institute for New Economic Thinking , waar ook Joseph Stiglitz bij aanwezig is. Die valt hem bij: “De feiten werden gemodelleerd naar dat kader: de lens van de rationaliteit. Sommige delen van het vak zijn immuun voor de realiteit. Ze vormen een religie, geen wetenschap.”

Barbara Baarsma voegde er in De wereld draait door nog iets aan toe. Ze zei dat de formule liet zien dat het optimale belastingtarief lager ligt dan we nu in Nederland hanteren. Veel Neoklassieke economische theorieën zijn in de loop van de tijd gebruikt om een bepaald politiek doel na te streven. Privatisering, deregulering en in het geval van de formule van Harberger belastingverlaging. Ik weet niet of Baarsma er een politiek doel mee heeft of dat ze echt een gelovige is. Wat ik wel weet is dat het aan iedereen zelf is om zijn politieke standpunt te bepalen. Maar misbruik daar dan in ieder geval de wetenschap niet voor.

Maarten van den Heuvel schreef het boek ‘Vrijheid, gelijkheid, broederschap. Oude waarden in nieuwe tijden’, dat werd geselecteerd voor de longlist voor de Socratesbeker 2015, de prijs voor het meest urgente, oorspronkelijke en prikkelende Nederlandstalige filosofieboek. Volg Maarten van den Heuvel ook op Twitter