Meer onderzoek naar de psyche van onze huidige machthebbers is welkom

De afgelopen weken las ik een ‘oud’ boek: Manufacturing social distress: Psychopathy in everyday life, van de Amerikaanse psycholoog Robert Rieber uit 1997. Rieber werkt op dit moment als hoogleraar aan Fordham University in New York. Hij hanteert in zijn boek de gangbare definitie van de psychopathische persoonlijkheid, zoals die is geformuleerd door Robert Hare. Psychopathie wordt gekenmerkt door een gebrek aan innerlijk conflict over het overschrijden van sociale en morele normen, gebrek aan empathie met anderen, behoefte aan macht en overmatig sensatiezoeken (thrill-seeking).

Wetenschappelijk onderzoek naar psychopathie heeft de afgelopen decennia een grote vlucht genomen, maar het is opvallend dat dit onderzoek bijna uitsluitend betrekking heeft op criminele psychopaten, dat wil zeggen op personen die vanwege hun antisociale gedrag in aanraking zijn gekomen met justitie. Rieber richt zich op de niet-criminele “huis-tuin-en-keuken” psychopaten onder ons, en zijn stelling is dat de huidige maatschappij psychopathisch gedrag verregaand normaliseert.

Ik moest hieraan denken toen ik in juni-juli de bobo’s van de woningcorporaties zag zitten bij de openbare verhoren van de parlementaire enquêtecommissie Woningcorporaties. Al deze mannen, en een enkele vrouw, leken zichzelf nog steeds te beschouwen als respectabele individuen. Heel soms werd op een klein puntje toegegeven dat iets “een verkeerde keuze” was geweest, zoals het rijden in een Maserati als dienstauto met eigen chauffeur à raison van ruim 8000 euro per maand: zie hier de video van het verhoor. Dat gaf volgens Hubert Möllenkamp, directeur van Rochdale, “een verkeerde beeldvorming naar de huurders”. Al zijn mededirecteuren van Rochdale hadden volgens hem een regeling dat ze privé in een auto van de zaak mochten rijden, dus dat was “normaal”. Nergens tijdens dit verhoor laat deze directeur op enig moment schaamte zien. Hij claimt geheugenverlies voor belangrijke, mogelijk compromittererde feiten, terwijl zijn geheugen op andere punten perfect functioneert. Rieber noemt dit “the normalized psychopathy of powerful positions” (p. 13).

Nu is corruptie en vriendjespolitiek natuurlijk van alle tijden, maar volgens Rieber is de wijze waarop dit type gedrag in het huidige tijdsgewricht wordt goedgepraat, evenals de apathische reactie van het algemene publiek, uniek in de geschiedenis. Hij vindt dat psychopathisch gedrag verheerlijkt wordt in films (denk James Bond en Gordon Gekko in Wall Street) en andere media. Psychopathie maakt onderdeel uit van de zogenaamde donkere driehoek (dark triad), een groep van drie persoonlijkheidstrekken: Machiavellisme, narcisme en psychopathie. Deze drie trekken overlappen voor een gedeelte en zijn verbonden met een kille, manipulatieve en instrumentele omgang met anderen. Het interessante aan deze persoonlijkheidstrekken is dat ze gemakkelijk verborgen worden achter een overtuigend “masker van geestelijke gezondheid”. Psychopaten en narcisten winnen gemakkelijk het vertrouwen van anderen omdat ze in eerste instantie overkomen als aardig, charmant en goedbedoelend. Alleen in een langerdurend contact openbaren zij hun donkere kanten.

De laatste jaren begint er voorzichtig meer onderzoek te komen naar de “huis-tuin-en-keuken” verschijningsvormen van psychopathie. Zo publiceerden Smith en Lilienfeld (2013) een overzicht van het onderzoek naar psychopathie op het werk. Psychopathie houdt verband met intimidatie en pesten op de werkplek, en met zwakke managementvaardigheden (geen team-player). Er is ook enig bewijs voor een positieve relatie met overtuigingskracht en het durven nemen van risico’s op het werk. De belangrijkste conclusie van Smith en Lilienfeld is echter dat we nog heel weinig weten over niet-criminele psychopaten.

Ik denk dat we als forensisch psychologen veel kunnen leren over psychopathie door onderzoek te doen naar hun slachtoffers. Er verschijnen steeds meer boeken, die de gevolgen van het leven met iemand met psychopatische kenmerken voor de naaste omgeving, documenteren. Dr. Martha Stout schreef The sociopath next door. Cherylann Thomas schreef een boek over de ervaringen met haar vader: Evil eyes: A daughter’s memoir. Dit soort informatiebronnen biedt inzicht in de gedragingen van mensen met psychopathie, inzicht dat we niet van de psychopaten zelf zullen krijgen, omdat zij meesters zijn in liegen en bedriegen.

Sarah Francis Smith & Scott O. Lilienfeld (2013). Psychopathy in the workplace: The knowns and unknowns. Aggression and Violent Behavior, 18, 204-218.