Matthijs de Verschrikkelijke en zijn eigen angsten

¨Luister¨, zei professor M. ¨Als vrijheid je doel is, dan moet je ervoor zorgen dat niemand je kan raken.¨

Meer dan veertig jaar geleden maakte ik namens het personeel deel uit van een enorm algemeen bestuur dat eens per twee maanden vergaderde in de prachtige lounge van een voormalig hotel. Alle universiteiten stuurden hun vertegenwoordigers. Er verschenen waarnemers van de Academische Raad en verscheidene ministeries, die geen stem- maar wel spreekrecht hadden.

Mr. Kees Cath, die prominent figureert op het inmiddels beruchte schilderij van de rokende Leidse universiteitsbestuurders, ontbrak nooit. Hij liet zich voorrijden in een dienstwagen met chauffeur maar kwam wel steevast twintig minuten te laat. Cath maakte zijn entree, gaf de voorzitter een hand en nam vervolgens met aplomb zijn plaats in. We ervoeren hem over het algemeen als een conservatieve en remmende factor.

Evenmin ontbrak professor M, die als speciaal adviseur van het Dagelijks Bestuur grote invloed uitoefende. Hij nam altijd de personeelsvertegenwoordiger van het door hem opgerichte instituut mee. Die moest letterlijk zijn tas dragen en hij vroeg nooit het woord.

In 1986 ging professor M. met emeritaat. In verband met zijn komend afscheid ging ik hem interviewen voor het tijdschrift dat ik destijds redigeerde. Hij was een van de vele intellectuelen die na de Indonesische onafhankelijkheid in Nederland een nieuwe levensvervulling zochten. Het door hem opgerichte instituut speelde een rol bij het vormen van kader voor pas onafhankelijk geworden koloniën in Afrika en Azië.  Aanvankelijk ging professor M. op de automatische piloot. Hij probeerde me te imponeren door te zeggen dat hij zo beïnvloed was door de Franse schrijver Jules Vallès. 

Maar ik wist wie dat was. ¨Hoe kan dat nou?¨, zei ik, ¨U!¨. Vallès was een radicale revolutionair, die een grote rol speelde bij de Commune van Parijs, waar hij zich opstelde als een volbloed democraat die de autoritaire tendenzen van dit revolutionaire bestuur bestreed. Zijn krant heette Le Cri du Peuple, de Roep des Volks. Dat is al veelzeggend genoeg. 

¨Het volgende mag je niet opschrijven¨, zei professor M. Hij pakte een sleutel en opende de deur naar een klein kantoortje achter zijn werkkamer. Hij maakte een weids gebaar. ¨Dit is nu mijn echte held. Als ik tijd van leven heb, ga ik misschien over hem publiceren¨. In een boekenkast stonden behalve de romans en essays van Vallès keurig in het gelid de erotische memoires van Giacomo Casanova. Zeker als je dit meesterwerk in de context van zijn tijd weet te plaatsen, ontdek je hoe ontregelend en subversief het is. Misschien nog wel meer dan het werk van Vallès. 

¨Maar iedereen is als de dood voor U. U duldt van niemand tegenspraak. Ik kan dat niet rijmen¨.

¨Luister¨, zei professor M. ¨Als vrijheid je doel is, dan moet je ervoor zorgen dat niemand je kan raken¨. Daar was ik het niet mee eens. ¨Dat hoeft helemaal niet. Ik maak een maandblad en een statuut garandeert de redactionele onafhankelijkheid. Ik kan mijn gang gaan maar  ik hoef niet zoals U de last van al dat personeel op mijn schouders te dragen¨.

¨Daar kom je nog wel op terug¨, reageerde professor M.

Hij kreeg gelijk. Een paar jaar later trokken zij dat tijdschrift onder mijn reet vandaan. Er kwamen nieuwe kansen maar toch moest ik sterk terugdenken aan de waarschuwing van professor M. Zo nu en dan kwam ik hem nog wel eens op straat tegen. We maakten dan altijd een vriendelijk praatje. Ik voelde ook de behoefte naar zijn begrafenis te gaan.

In dat enorme bestuur zaten heel wat leidinggevenden die door middel van inspiratie en aanmoediging prachtige resultaten boekten. Ook wikkers en wegers trouwens, die door hun ondergeschikten als overvoorzichtig en te weinig creatief werden beschouwd. Over Matthijs de Verschrikkelijke lees je hier en daar dat angst de grondslag vormde voor zijn uitbarstingen. Hij moest zijn omgeving pakken voor dat die de kans kreeg hém te grijpen. Misschien was professor M. vooral bang. Wie weet wat hij in de nadagen van ons Indië als puber voor de kiezen heeft gekregen. 

Als professor M. in onze dagen had geleefd, was hij naar mijn mening  met schande overladen zijn instituut uitgejaagd, net zoals Matthijs van Nieuwkerk nu elke kans heeft verspeeld dat er ooit nog een straat op het Mediapark in Hilversum naar hem zal worden vernoemd. 

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin.

Beluister Het Geheugenpaleis, de podcast van Han van der Horst en John Knieriem over politiek en geschiedenis. 

cc-foto: bathe in light