Mark Rutte heeft Nederland drastisch veranderd

De overheid is geen geluksmachine: je moet jezelf invechten.

Mark Rutte verdwijnt vrij geruisloos van het Nederlandse toneel, ongetwijfeld trots op het feit dat hij de langst zittende premier was. Nu – zo voorspellen vriend en vijand – gaat hij op voortreffelijke wijze de hoogste burgerfunctie bij de Navo innemen. Hij is immers zo gezien bij zijn internationale collega’s. Hij heeft ervoor gezorgd dat Nederland meetelt in Brussel. Op vrijdag 28 juni nam hij voor het laatst de voorzittershamer in de Trêveszaal ter hand. Daarna begint zijn nieuwe leven.

Zou hij nog een koninklijke onderscheiding krijgen?

Als je het allemaal bij elkaar optelt, is Mark Rutte inderdaad van grote betekenis geweest voor de geschiedenis van Nederland. Hij heeft het karwei in een stroomversnelling gebracht dat zijn christendemocratische voorganger Ruud Lubbers al meer dan veertig jaar geleden leden begon. Van een pluriforme staat waarin de meeste burgers zich onderdeel voelden van een gemeenschap, heeft Rutte  een maatschappij van individuen gemaakt die verantwoordelijk gehouden worden voor hun eigen lot. “Zij moeten zich invechten”, zei hij al een jaar of tien geleden toen hem vragen werden gesteld over discriminatie van wat toen nog net allochtonen heette op de arbeidsmarkt. De premier zelf kon weinig voor hen doen.

Het traditionele Nederland was sterk door christelijk politiek denken gevormd: je betekenis ligt in de rol die je speelt in de gemeenschap en je bijdrage aan het algemeen welzijn. De organisatiegraad van de samenleving was hoog. Ziekenhuizen waren in handen van de overheid of levensbeschouwelijke instellingen. Belangrijke spelers in de economie zoals de Nederlandse Middenstandsbank of de Boerenleenbank hadden een ideële achtergrond. De overheid bezat geheel of gedeeltelijk bedrijven die voor de maatschappij van wezenlijke betekenis waren: niet alleen energieproducenten of bedrijven voor openbaar vervoer maar ook kolenmijnen en de hoogoven in IJmuiden. Na de bevrijding hadden gemeentes zich ontwikkeld tot projectontwikkelaars en exploitanten van betaalbare woningen. Dat leverde Nederland een gemengde economie op die al onder de voorgangers van Rutte grotendeels is afgebroken en verkocht aan de particuliere sector zodat bijvoorbeeld de Hoogovens eigendom zijn van een Indiase multinational terwijl een aanzienlijk deel van de stroomproductie in Japanse handen raakte. De gemeentes stootten hun woningbezit af. De ideële banken kwamen in handen van particuliere investeerders net als de Rijkspostspaarbank/Postgiro. Overheden plaatsten hun ziekenhuizen op afstand. Bestuurders leerden zichzelf te definiëren niet als hoeders van algemeen welzijn en gezamenlijkheid maar als regisseurs en marktmeesters.

De staketsels van de Nederlandse verzorgingsstaat zijn nog steeds zichtbaar. Wie in de problemen komt, mag er echter steeds minder van verwachten. De duur van werkloosheidsuitkeringen werd steeds meer bekort. De bijstand is structureel niet genoeg om van rond te komen. De toegang tot deze grijpstuiver wordt zo lastig mogelijk gemaakt. Wie oud en gebrekkig is, moet eerst uitvoerig aantonen dat er geen familie of buren zijn bij wie je kunt aankomen. Wie een hogere opleiding wil volgen, komt voor hoge kosten te staan en is welhaast gedwongen zich daarvoor diep in de schulden te steken, want je toekomst is een investering in je zelf en geen voorbereiding op een rol in dienst van de maatschappij. De woningnood is zeker zo ernstig als direct na de Tweede Wereldoorlog. Het aantal daklozen wordt structureel onderschat op circa dertigduizend maar nadert in werkelijkheid de honderdduizend. Het toeslagenschandaal wordt gezien als een betreurenswaardige aberratie. Uit andere hoeken – bijvoorbeeld die van het UWV – blijkt dat het misschien wel eerder schering en inslag is. De jeugdzorg is een puinhoop en levert vaak averechtse resultaten op. Dat heeft allemaal te maken met het uitgangspunt dat problemen de schuld zijn van het individu dat ergens tegen aan loopt. Die moet je zelf oplossen en als dat niet lukt volgt een aanpak, die erg lijkt op straf. Als het slecht je gaat moet je the hard way een aantal dingen afleren. Daarna komt alles goed. Succes hangt samen met doorzetten en het aandurven van risico. Falen is je eigen schuld. Daar moet je dan zelf van leren. “De overheid is geen geluksmachine”, waarschuwde de grote maatschappijhervormer Mark Rutte.

Het aantal werknemers zonder vast contract is spectaculair gestegen. Dat is goed nieuws voor wie het maatschappijmodel van Rutte aanhangt. De wet van vraag en aanbod is het enige werkzame ordeningsmechanisme voor de samenleving. Zo verkrijgt ieder het beste product voor de laagste prijs en wie zich dan niet staande weet te houden, heeft dat aan zichzelf te danken. Bedrijven met een kleine marge  – zo blijkt uit een rapport van de Financial  Intelligence Unit Nederland – hebben daar iets op gevonden. Ze betalen hun personeel met zwart geld dat zij verkrijgen uit het criminele circuit. Handje contantje. Via een administratieve manipulatie kunnen de criminelen hun winsten witwassen. Het ging verleden jaar om 26 miljard euro. Niet alleen bouwbedrijven maar ook de zorgsector blijkt vergeven van zulk zwart (drugs)geld. Om een vergeten en verguisde sociaaldemocraat te citeren: “Zo komt Jan Splinter door de winter”. Als het niet uit de lengte kan, moet het maar uit de breedte komen.

Rutte laat een land na waarin je verantwoordelijk bent voor je eigen lot en niet voor dat van je medemens. Wat dat betreft staan de uithalers in de Rotterdamse haven model voor de nieuwe Nederlander: je neemt een groot risico voor een hoop geld. Je leven is wellicht kort maar je kunt wel vlammen. Leven is kiezen. De keuze is aan jou. De gevolgen ook. Wellicht is zelfs het beruchte korte lontje van de hedendaagse Nederlander een gevolg van deze mentaliteit. Als je de ander niet opzij schuift, doet die dat met jou. En zo hoort het ook.

Dát Nederland is het geschenk van Mark Rutte. Je bent je eigen geluksmachine. Dat is het uitgangspunt.

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin ook al is de laatste put nu dicht. Tevens noem ik de PVV een extreemrechtse partij.

Beluister Het Geheugenpaleis, de wekelijkse podcast van Han van der Horst en John Knieriem over politiek en geschiedenis. Nu: Soedan