Macht: tussen angst en vertrouwen

Een leider kan zijn gezag laten gelden op basis van zijn positie, beschikbare middelen, kennis of charisma. Naarmate de acceptatie van de leiding groter is nemen tegenkrachten af. Bij laissez-faire (weinig sturende) leiders is het spel om de macht diffuus, en dan laaien er regelmatig brandjes op die met opportunisme of schijnbeloftes geblust worden. Maar op de lange termijn leidt het laissez-faire leiderschap tot systeemondermijning en erosie. Mensen weten niet waar ze aan toe zijn en het vertrouwen verdwijnt als sneeuw voor de zon.

In een autocratie of meritocratie is de macht gecentraliseerd. In een democratie is de macht verdeeld over vele partijen. Maar ook in een democratie gelden spelregels rond de machtsuitoefening. Een goed functionerende democratie is een complex spel van kaders stellen (wetten) op basis waarvan we elkaar aanspreken en aangesproken worden (rechtspraak).

Macht en vrijheid lijken tegenover elkaar te staan, macht van de ene kan de vrijheid van de ander inperken. Bij vrijheid in de persoonlijke levensruimte gaat het om het zelf beslissingen nemen zoals over je werk, je relaties, de keuze van religie en cultuur, de besteding van je loon.

Persoonlijke vrijheid kan op gespannen voet staan met de vrijheid van anderen. Vanuit het oogpunt van een goede samenleving zijn er daarom grenzen aan de persoonlijke vrijheid. Dit wordt vastgelegd in wetten of kaders die de persoonlijke keuzevrijheid beperken omdat rekening gehouden moet worden met de vrijheid van anderen. Ongebreidelde persoonlijke vrijheid leidt tot chaos en het recht van de sterkste. Een stabiele samenleving behoeft dan ook opbouwende kaders om de voortdurende dreiging tot chaos te voorkomen.

Strijd om de macht is van alle tijden. Griekse en romeinse wijsgeren schreven vele boeken over de ideale vorm van samenleving en organisatie. Ook in de middeleeuwen en in aanloop naar de reformatie werd er door Erasmus, Machiavelli en ook Luther kritiek geuit op de heersende moraal, de klassenmaatschappij en de kerkelijke macht en werd er nagedacht over een passend maatschappelijk bestuur: virtus, waarachtigheid, een combinatie van verantwoordelijkheid en vertrouwen is de basis van elke staatsvorm of organisatie.

Vanuit onze laissez-faire politieke cultuur worstelt Nederland met het probleem van machtsverdeling en machteloosheid, waardoor anarchie steeds vaker de kop opsteekt. Hooligans bedreigen de directeur van Feyenoord, er zijn zichtbare afrekeningen in het criminele circuit, er is mishandeling en bedreiging van hulpverleners en orde handhavers.

Goed bestuur bestaat niet uit hard roepen en dreigen en vervolgens niks doen. Krachtig bestuur betekent met zorg en zorgvuldigheid werken aan bestendige doelen, dingen die er toe doen, in de luwte als het kan, maar in de wind als het moet. Leiderschap is sturend en vormend, de ander helpen met verantwoordelijkheid te nemen, omdenken om het anders en beter aan te pakken. Er is niks mis met een zorgvuldig gestuurde samenleving, want zeker in crisistijd zijn mensen op zoek naar houvast. Iedereen snapt dat een corrigerende tik soms nodig is door een oppassende vader of moeder die ons behoedzaam naar zelfbeheersing en moreel handelen leidt.

Maatschappelijke opvoeding of samenlevingsopbouw begint met goede begeleiding en onderwijs voor allen met extra aandacht voor de meest kwetsbaren. Daarbij gaat het om thema’s zoals:

–           waarom is het belangrijk dat getalenteerde mensen, bescheidenheid, rechtvaardigheid en hulpvaardigheid betrachten

–           wat maakt ons tot mooie mensen

–           wanneer is verzet zinvol of juist zinloos

–           hoe vergeef ik een ander zonder te vergeten wat er mis ging om hiervan te leren

–           hoe straffen we zonder de hoop op verandering te verliezen

–           wat betekent vrijheid en hoe verhoudt vrijheid voor jezelf zich tot dwang voor een ander.

 

Vrijheid op persoonlijk niveau is wat anders dan egoïsme, het betekent vriendelijk en doortastend werk maken van een sterk karakter, durven af te wijken van de mainstream. Ieder mens kan in het hier en nu iets doen om de wereld een beetje beter en prettiger te maken. Nogmaals: vrijheid in het kader van het samenleven betekent accepteren dat er wetten en grenzen zijn die mijn keuzevrijheid beperken zodat ik rekening houdt met de vrijheid van de ander. Juist in kritische situaties zijn we geneigd tot grensoverschrijdend gedrag terwijl dan juist rechtvaardigheid voorop moet staan. Doe als leider niet te snel aan borstklopperij. Succes toont zich in positieve effecten voor de toekomst. In de huidige tijd waarin we in het moment leven is het belangrijk om met realistische hoop vooruit te kijken. Echte cultuurverandering in de samenleving of binnen een organisatie is gebaseerd op respect voor anderen en samen bouwen aan verantwoordelijkheid en vertrouwen voor nu en in de toekomst. Niet iedereen is even goed toegerust om het leven te kunnen vieren. Toch wil iedereen in het samenleven gezien worden en daar waar nodig of noodzakelijk de helpende hand voelen.

Om met de woorden van Machiavelli te spreken “het gebruik van macht dient een hoger doel en schept verantwoordelijkheid van mij naar de ander”.

Kortom, het bestrijden van hooligans begint bij het stellen van duidelijke grenzen, maar vraagt in het vervolg lef om te werken aan een samenleving waarin het zien en meetellen van de ander voorop staat. Dienstbaar en vergevingsgezind leiderschap mede door te leren van wat er in het verleden mis is gegaan.