Links in Nederland: tijd voor strategie, niet sentiment

Mijn liefde voor politiek en data werd ultiem bediend in een recente aflevering van De Jesse Frederik Show, waarin het nationaal kiezersonderzoek als vertrekpunt dient voor een messcherpe analyse van ons politieke landschap. Het bracht zowel harde feiten als ongemakkelijke waarheden naar boven. Voor links in Nederland liggen er belangrijke lessen besloten in deze data. Deze inzichten mogen niet blijven hangen in analyses: ze vragen om een strategische omslag.

Links in Nederland - met GroenLinks-PvdA en D66 voorop - kampt al decennialang met een structureel probleem: electorale en ideologische blindheid. Verkiezing na verkiezing wordt een goedbedoeld, maar ineffectief verhaal gepresenteerd. De harde cijfers, zoals gedeeld in de podcast, laten zien waar het fout gaat en hoe het anders moet.

Constante migratiekritiek
Hoewel migratiekritische opvattingen al sinds de jaren ’70 bestaan, werd dit sentiment pas recent politiek gemobiliseerd. In de jaren ’90 en daarvoor waren er weinig partijen die dit thema als speerpunt hadden, waardoor deze kiezers vaak verspreid zaten of niet stemden. De PVV slaagde erin deze groep te verenigen door duidelijke, radicale standpunten te bieden op migratie. De data laat zien dat deze standpunten constant zijn gebleven, maar pas nu effectief worden ingezet als stemmotief.

Mobilisatie van kiezersgroepen
De PVV heeft voorheen apolitieke groepen, zoals migratiekritische kiezers, naar het stemhokje weten te trekken. In de jaren ’90 bleef een groot deel van deze groep thuis omdat er geen partij was die hun standpunten vertegenwoordigde. Nu is het kwart van de meest migratiekritische kiezers de groep die het meest trouw stemt. Wilders heeft hen gemobiliseerd door een herkenbaar en consistent geluid te laten horen. Hierdoor is wat ooit ‘afgehaakt Nederland’ was, politiek actief geworden.

Versplintering op links
Links blijft stemmen verliezen door verdeeldheid over culturele thema’s zoals milieu, Europa en dierenwelzijn. Deze onderwerpen hebben geleid tot een toename van partijen zoals GroenLinks, Partij voor de Dieren en Volt, die vooral hoogopgeleide kiezers aanspreken. Dit heeft de traditionele sociaal-democratische partijen, zoals de PvdA, verzwakt. Tegelijkertijd weet links lager opgeleide kiezers, die meer op economische thema’s stemmen, niet meer effectief te mobiliseren. Dit resulteerde in 2023 in het slechtste verkiezingsresultaat sinds 1925.

Rol van economie in stemmotieven
Hoewel economische onderwerpen nog belangrijk zijn, zien we een verschuiving naar culturele thema’s. In tijden van economische crisis, zoals rond 2010, woog economie zwaarder, maar in perioden van welvaart, zoals nu, stemmen mensen meer op thema’s zoals migratie. Links profiteert als het debat meer over economische onderwerpen gaat, terwijl rechts sterker is op culturele kwesties. Deze verschuiving in prioriteiten bepaalt de dynamiek tussen de partijen en hun aantrekkingskracht op verschillende kiezersgroepen.

Effect van welvaart
De groeiende welvaart heeft ervoor gezorgd dat kiezers zich meer kunnen richten op culturele kwesties dan op economische noodzaak. In de jaren ’90 ging het debat bijvoorbeeld over werkgelegenheid en armoedebestrijding, omdat de werkloosheid hoog was. Nu, met een lage werkloosheid en een relatief hoge welvaart, richten kiezers zich op thema’s zoals migratie en klimaat. Dit verschuift de focus van verkiezingscampagnes en het succes van partijen die culturele thema’s prioriteren.

De VVD’s migratieblunder
De VVD koos in 2023 voor een migratiekritische campagne, in de hoop hiermee kiezers aan zich te binden. Dit werkte averechts; veel migratiekritische kiezers kozen voor de PVV, die als authentieker en radicaler werd gezien op dit thema. De VVD verloor kiezers aan de “originelere” partij. Deze strategische fout toonde dat focus op een cultureel thema dat niet tot hun kern behoort, gevaarlijk kan zijn, vooral wanneer een concurrerende partij het beter vertegenwoordigt.

Veranderende rol van media
De liberalisering en commercialisering van media heeft de politiek veranderd. Waar partijen vroeger afhankelijk waren van traditionele media, zoals omroepen en kranten, om een publiek te bereiken, zijn nu sociale media en commerciële platforms dominant. Dit heeft partijen zoals de PVV geholpen om standpunten directer naar kiezers te brengen, zonder afhankelijk te zijn van poortwachters in de traditionele media. Dit verklaart deels de opkomst van populistische partijen, zowel in Nederland als internationaal.

Consensus versus positionele kwesties
Consensuskwesties, zoals woningbouw, waarbij het doel breed gedeeld wordt, mobiliseren kiezers minder effectief. Bij deze onderwerpen hebben kiezers moeite om verschillen tussen partijen te herkennen. Positionele kwesties, zoals migratie, waar men het fundamenteel oneens is over het doel, zijn effectiever in het trekken van kiezers. In migratiedebatten zijn de posities duidelijk verdeeld, waardoor partijen als de PVV en GroenLinks kiezers aan zich binden. Dit verschil verklaart waarom culturele thema’s verkiezingen domineren.

Links en hoogopgeleiden
Links heeft zich ontwikkeld tot een blok dat vooral hoogopgeleide kiezers aanspreekt, met thema’s zoals klimaatbeleid en Europese samenwerking. Traditioneel linkse partijen, zoals de PvdA, hebben moeite om lager opgeleide kiezers aan zich te binden, ondanks economisch linkse standpunten. Dit komt doordat culturele thema’s en identiteitskwesties nu meer gewicht hebben bij lager opgeleide kiezers, die eerder migratiekritisch zijn. Hierdoor heeft links een beperkte aantrekkingskracht op deze groep.

Electorale strategie versus beleid
Succes in verkiezingen vraagt een andere strategie dan het realiseren van beleid. Verkiezingen worden vaak gewonnen op polariserende thema’s die makkelijk te framen zijn, zoals migratie of identiteit. Dit kan conflicteren met de nuance die nodig is om beleid te maken. Zo kan een partij electoraal winnen door radicale uitspraken te doen, maar het implementeren van die standpunten is vaak complexer. Politieke partijen moeten daarom laveren tussen campagnevoering en beleidspraktijk.

Daarom wil ik nogmaals, net als in mijn eerdere column Links, tijd voor een reality check: de achilleshiel in het integratiedebat, mijn boodschap aan GroenLinks-PvdA, D66, en de andere linkse partijen scherper dan ooit formuleren. Politiek succes is binnen handbereik, maar alleen als links stopt met de illusie dat goede bedoelingen automatisch goede verkiezingsresultaten opleveren.

Een kwart van de meest migratiekritische Nederlanders bleef in de jaren ’90 thuis. Nu komen ze trouw naar de stembus. De PVV heeft hen aangehaakt door prioriteit te geven aan hun belangrijkste thema: migratie. Links moet begrijpen dat het succes van de PVV niets te maken heeft met economische onzekerheid of ‘neoliberale afbraak’.

Links kan hier iets van leren. Mobiliseer mensen door scherpere keuzes te maken. Woningbouw is bijvoorbeeld het belangrijkste thema voor veel kiezers, maar links maakt er een consensuskwestie van waar iedereen het over eens lijkt. Waar is de visie? Waar is het onderscheidend vermogen? Maak woningbouw een positionele kwestie. Durf te zeggen dat huurwoningen belangrijker zijn dan vinex-villa’s of dat gemeentes harder moeten worden aangepakt. Laat de kiezer zien dat je ergens voor staat.

Een laatste oproep aan links: kijk naar de data. Begrijp je kiezers. Laat sentiment achterwege, en zet in op strategie. Het kan. Het moet. En het zal, als jullie het maar willen zien.