Letten we op? Hoe de rechtsstaat afbrokkelt

Met Trumps nominatie voor de katholieke rechter Amy Coney Barrett zet de VS de zoveelste stap richting een conservatieve toekomst. Coney Barrett hoort bij het conservatieve kamp dat de Amerikaanse grondwet bekijkt vanuit de ogen van de achttiende-eeuwse opstellers ervan. Coney Barrett noemde het Roe v. Wade -oordeel uit 1973, de basis voor het abortusrecht in de Verenigde Staten, ‘controversieel’.

De Democraten zijn terecht bang dat alles wat de progressieve rechter Ruth Bader Ginsburg bewerkstelligde teruggedraaid zal worden. Ginsberg, die een belangrijk aandeel had in de gelijkberechtiging van vrouwen en het legaliseren van bijvoorbeeld het homohuwelijk, was een onbetwiste leider die opkwam voor de rechten van vrouwen en minderheden. Na een strijd van twee decennia tegen kanker stierf ze op 87-jarige leeftijd. Haar laatste wens, volgens familie, was om te wachten met het installeren van haar opvolger tot na de inauguratie van een eventuele nieuwe president. Daaraan wordt waarschijnlijk geen gehoor gegeven.

Voor wie nog de illusie had dat de VS een democratie is: het precieze moment waarop een enkele hoogbejaarde sterft kan grote gevolgen hebben voor de toekomst van het land. Coney Barrett kan, als ze door Trumps Republikeinse partijgenoten in de Senaat geschikt wordt bevonden, voor decennia in het Hooggerechtshof blijven zitten. Ze is 48 jaar oud en hoge rechters worden voor het leven benoemd.

Trump drukt zo zijn stempel op een complete generatie. Het ideologisch zwaartepunt van het Hof verschuift met deze benoeming een stuk naar rechts: de nieuwe verhouding is 6-3 in het voordeel van de conservatieven. Grote nationale ‘pro-life’ (beter anti-abortus-) bewegingen legden direct na het overlijden van Ginsberg hun kaarten op tafel : “Justice Ginsberg has sought to use sex discrimination law to impose an oppressive unlimited abotion regime across a land conceived in liberty. Abortion doesn’t contribute to women’s happiness, and abortion isn’t necessary for women to succeed”. The Atlantic vraagt zich of of dit echt het einde is van abortus.

Barretts nominatie kan ook desastreus zijn voor burgerrechten. De nieuwe verhouding in het Hof zou de raciale en economische ongelijkheid verder vergroten. Er zou een zesde stem zijn voor religieuze en morele vrijstellingen van algemene wetten, waaronder antidiscriminatiewetten. Er zou een zesde stem zijn tegen de bescherming van LGBT+ mensen onder de grondwet. Er zou een zesde stem zijn tegen positieve discriminatie. Er zou een zesde stem zijn om te zeggen dat discriminatie op basis van sekse niet verboden is volgens de Amerikaanse grondwet omdat de schrijvers ervan het schreven met ras in gedachten. Zulke uitspraken van het Hooggerechtshof zouden een enorme impact hebben op vrouwen en minderheden (inclusief mensen met een handicap en ouderen) en de impact zou in bijna alle lagen van de bevolking te voelen zijn: werk, huisvesting, onderwijs, overheidsdiensten, etc.

De nominatie is één van de meest duidelijke illustraties van het mogelijke terugdraaien van in de afgelopen eeuw verworven vrijheden. Dat gebeurt niet alleen in de VS. In Polen en Brazilië werden progressieve wetten met betrekking tot de LGBT+ gemeenschap al teruggedraaid. In Hongarije werd het transpersonen dit jaar onmogelijk gemaakt om formeel van geslacht te veranderen.  De huidige gezondheidscrisis lijkt de LGBT+-discriminatie te versterken, zegt genderhistoricus Jonas Roelens (UGent). Gender theoretica Judith Butler merkt op : “I think we are living in anti-intellectual times”.

Het zou arrogant zijn om te denken dat de conservatieve wind die internationaal waait hier niet te voelen zou zijn. Wanneer in de VS – een generatie lang – verworven vrijheden verdwijnen, is het onwaarschijnlijk dat we daar in Nederland niets van zouden merken. Bovendien is die roep om terug te keren naar conservatieve waarden hier ook gaande. Het is geen geheim dat Baudet vindt dat de vrouw teveel vrijheden heeft verworven in de afgelopen eeuw. Uit een onderzoek van Tilburg University kwam naar voren dat de huidige generatie Nederlandse jongeren niet progressiever is dan hun ouders, wat bij afgelopen generaties wel telkens het geval was. Jongeren van nu staan minder positief tegenover abortus, zelfdoding, euthanasie en echtscheiding dan eerdere generaties.

In een rechtsstaat geniet de burger bescherming van zijn rechten en vrijheden, tegen medeburgers én tegen de overheid. Terwijl het conservatisme aan onze vrijheden morrelt, slaagt de rechtsstaat er steeds vaker niet in die vrijheden te beschermen. Alleen al afgelopen twee weken waren twee zeer ernstige en duidelijke illustraties van het afbrokkelen van de rechtsstaat in Nederland te zien.

Ten eerste het verwijten van Officier van Justitie Jacobien Vreekamp van belangenverstrengeling omdat zij vrijwilligerswerk deed voor het Meldpunt Discriminatie in Amsterdam. Het is normaal dat officieren in hun vrije tijd óók naleving van de wet proberen te waarborgen. Eigenlijk zou je dat van iedere burger mogen verwachten. Toch werd Vreekamp vooringenomenheid verweten. Achter Artikel 1 van onze grondwet staan bleek plots een mening. Het verbod op discriminatie een discussie. Bovendien bleek hieruit op formeel niveau dat tegen discriminatie zijn slecht is voor je beeldvorming en imago. Activisten wisten dat al, maar een bewijs ervan op rechtelijk niveau was nieuw. Het narratief dat gecreëerd wordt is dat voor of tegen racisme zijn een persoonlijke mening is, in plaats van onze belangrijkste wet. Een uiterst gevaarlijke bedreiging voor de rechtsstaat.

Het creëren van narratieven is op die manier een middel om aan vrijheden te morrelen. Vorige week maandag raakte een filosofiedocent in opspraak. In haar online college deed ze een gedachte-experiment waarin ze studenten vroeg waarom het wel moreel gerechtvaardigd zou zijn om Hitler te vermoorden, maar bijvoorbeeld niet zijn handlanger, “of Trump op dit moment, of Baudet”. Het geknipte videofragment werd opgepakt door Forum voor Democratie-aanhangers en extreem rechtse social media accounts, en geframed als uitspraken over een ‘aanslag op Baudet’.

De Hogeschool verklaarde na een kort onderzoek dat de uitspraak van de docent volledig uit verband was gerukt (de docent gaf vanuit ethisch perspectief een voorbeeld van onjuist redeneren),  maar te laat: het kwaad was al geschied. Het verhaal van linkse indoctrinatie en ‘gevaar op links’ was nog maar eens verspreid.

Dat landelijke media als NOS niet bekend zijn met een gedachte-experiment of filosofieles is tot daar aan toe, maar grote media delen ook steeds vaker kritiekloos berichten van extreem rechtse social media accounts die narratieven creëren van linkse indoctrinatie. Dit was bij beide voorbeelden het geval. Bij het kritiekloos delen van inhoud van deze accounts worden consequent belangrijke pijlers van de rechtsstaat en democratie over het hoofd gezien (of voor het gemak vergeten): eerst Artikel 1 van onze grondwet en het belang van naleving daarvan in de zaak Vreekamp, vervolgens een didactische methode om studenten kritisch te leren denken. Het is uiterst gevaarlijk wanneer je als docent geen gedachte-experiment meer mag doen.

Het lijkt wel alsof we vergeten zijn wat een rechtsstaat is. En eerlijk gezegd kunnen we dat jongeren niet kwalijk nemen. Vakken als maatschappijwetenschappen of geschiedenis worden al jaren niet serieus genomen. Het zijn ‘bijvakken’ voor een ‘pretpakket’, waarbij vooral maatschappijleer of burgerschap vaak nog even wordt gegeven door de docent Nederlands of Levensbeschouwing die nog wat uren over had. Een neoliberaal schoolsysteem dat runt op rendementscijfers stimuleert opgroeien tot nuttige, in de economie meedraaiende en producerende burgers; maar niet tot kritische jongeren die weten wat hun rechten en vrijheden zijn, of waarom deze rechten en vrijheden belangrijk zijn.

De laatste paar maanden worden zorgen om het afbrokkelen van de rechtsstaat vooral geuit in het ‘coronakritische’ circuit. Het afpakken van vrijheden wordt gelinkt aan coronamaatregelen zoals de verplichte anderhalve meter of het dragen van een mondkapje. Maar die maatregelen zijn (waarschijnlijk) tijdelijk. Bovendien lijkt deze variant van ‘het afnemen van vrijheden’ vooral diegenen te interesseren die verder voor weinig vrijheden hoeven te vrezen. Met elke dag een nieuwe illustratie van het afbrokkelen van de rechtsstaat in het nieuws en verontrustende internationale ontwikkelingen zoals het nomineren van Coney Barrett, wordt het hoog tijd dat we focussen op andere vrijheden en vooral waarom ze belangrijk zijn.

Een zwart vierkantje delen op Instagram of ‘een gesprekje voeren over zwarte piet’ is daarbij niet genoeg. Het is nodig om begrip te creëren en kennis te verspreiden over waarom de nominatie van Coney Barrett, het ontslaan van Vreekamp of het cancellen van gedachte-experimenten een bedreiging vormen. Misschien valt de vaas pas op als ze gebroken op de grond valt, maar het is de moeite waard om nu al naar de scheurtjes te kijken. Het zou enorm onverstandig zijn onze duur verworven rechten en vrijheden de komende jaren voor lief te nemen.