Kun je nog wel gewoon communist zijn in dit vrije land?

Voormalig DWARS-voorzitter Sabine Scharwachter veroorzaakte recent een kleine rel op Twitter door een onschuldige, zelfs naïeve, vraag te stellen: “hoe lukt het jullie om op deze planeet te leven en geen communist te worden?”

Wat volgde was een uitbarsting van banale meningen. Enerzijds was er een golf van morele paniek van hen die de vraag alleen al schandalig vonden. Deze stellen kwam neer op verheerlijking van Stalin, massamoord of totalitarisme en toonde een gebrek aan historisch besef. Ter demonstratie van de liberale ideologische consensus in Nederland werd deze positie vurig uitgedragen door een centrumlinks cohort. Het nog triestere weerwoord hierop liep van terminologische acrobatiek met als doelstelling om misstanden geassocieerd met communisme aan iets anders toe te schrijven tot het afdoen van bezwaren als bangmakerij of zelfs het schaamteloos goedpraten van de Sovjet-Unie.

Het was een laag niveau, tekenend voor een land gevangen door de ideologie van het columnisme dat hunkert naar een permanente polémique pour la polémique. Niets deed vermoeden dat “waarom (geen) communist worden?” op veel plaatsen vandaag een actuele vraag is. Binnen de grenzen van het geïsoleerde Nederlandse “publieke debat” niets van dat. Daar rest enkel verontwaardiging over interesse in wat als een anachronisme wordt gezien, dan wel vrijblijvend enthousiasme voor de inhoud van een wikipediapagina.

Geschiedenis doet ertoe Wat vormt dan wel een serieuze beschouwing van deze vraag? Laten we beginnen met een erkenning van de realiteit dat er ook vandaag de dag nog georganiseerde communisten zijn. Zo zitten er in zeven EU-landen communistische partijen in het parlement, met elders communistische vleugels binnen linkse partijen. Een van deze landen is Nederland’s zuiderbuur, België. Daar haalde de PVDA-PTB in de federale verkiezingen van 2019 een stemmenpercentage hoger dan eender welke Nederlandse linkse partij in de verkiezingen van eerder dit jaar. Dit terwijl het de kleinste politieke familie op links bleef. Van de rest hebben vier partijen in de afgelopen tien jaar bestuurservaring of gedoogsteun verleend. Om van de aanwezigheid van communisten elders in de wereld nog maar te zwijgen.

De stemmers en leden van deze partijen zijn veelal geen onverbiddelijke stalinisten die kwijlend wachten op het moment om hun eigen Katyn of Holodomor te kunnen verrichten. Het zijn mensen die, geconfronteerd met de enorme hedendaagse problemen van het kapitalisme, hun hoop richten op de mogelijkheid van een andere, rechtvaardigere wereld. De karikatuur komt voort uit de selectieve toepassing van de overtuiging “geschiedenis doet ertoe”. Als dat zo is dan geldt dat voor de gehele geschiedenis. Om het communisme te reduceren tot het Marxisme-Leninisme van het Oostblok doet geen recht aan de bijdragen die communisten wereldwijd hebben geleverd aan, bijvoorbeeld, vakbewegingen, de strijd voor burgerrechten, de strijd tegen georganiseerde misdaad en zelfs de consolidatie van liberale democratie. Dit is net zo goed deel van de geschiedenis van het communisme.

Is het “serieuze” antwoord dan “ha fatto anche cose buone” (“hij heeft ook goede dingen gedaan”), zoals zelfs vandaag de dag vaak nog gezegd wordt over Mussolini in Italië? Neen, want de meetlat om te beoordelen of er nog iets te redden valt uit het puin van het 20ste-eeuwse communisme is niet materiële welvaart maar het ondersteunen van een meer rechtvaardige, menswaardige en democratische wereld. Zelfs al had de Sovjet-Unie weelde zonder weerga voort weten te brengen, had dit geen rechtvaardiging kunnen bieden voor haar totalitarisme. Dat te ontkennen betekent de mogelijkheid van gerechtvaardigd fascisme openhouden.

Waarom geen communist worden? De reactie van volksvertegenwoordiger en VVD-woordvoerder Wonen en Bouwen Daniel Koerhuis dat de Sovjet-Unie’s huisvesting één reden is om geen communist te zijn, was daarom verbazingwekkend. Ronduit ontstellend waren echter de linkse reacties dat deze vorm van huisvesting juist bewonderenswaardig is. Alsof dát het punt was!

Normaal meent men op links het belang van geschiedenis juist serieus te nemen, bijvoorbeeld bij het beoordelen van Nederland’s koloniale erfenis. Bij dat onderwerp geen twijfel over hoe grauw de onrechtvaardigheden afsteken tegen de Nederlandse doctrines zoals de zogenaamde “ethische politiek”. Noch zou men de vraag “hebben de Atjehoorlog en de misdaden van Westerling iets onherstelbaar beschadigd aan het idee van Nederland als een morele mogendheid op het wereldtoneel?” als absurd of propagandistisch. Maar nu dezelfde redenering toe werd gepast op het communisme vlogen ineens alle voorwendselen voorbij waar anders zo snel doorheen geprikt wordt op links: dat het allemaal wel meeviel, dat er ook voordelen waren, dat het allemaal lasterpraat is.

Voor het communisme geldt net als voor onze koloniale erfenis: geschiedenis, in zijn volledigheid, doet ertoe. Hoe wij ons tegenover deze geschiedenis positioneren, impliceert een morele verbintenis van onze kant. Als men het communisme als onherroepelijk verloren beschouwt vanwege het onrecht begaan in haar naam moet men ook kunnen verantwoorden, zonder te vervallen in wansmakelijke rekensommen over slachtofferaantallen, waarom een andere, net zo goed bloedige, geschiedenis niet een soortgelijke verwerping benodigd. Kortweg: waarom is het communisme beslist verloren, maar het idee van “Nederlandse beschaving” bijvoorbeeld niet?

Maar als er dan iets te redden valt uit de erfenis van het communisme, waarom dan geen communist te worden? Groeiende ongelijkheid, een aanhoudend fragiele wereldeconomie, het existentiële gevaar van de klimaatcrisis – dit is niet een tijd waarin radicale oplossingen overbodig lijken. Maar communist worden, betekent zich verbinden aan een politieke traditie die veel onrecht op zijn naam heeft staan. Dat is een erfenis die men niet kan vermijden. Men moet kunnen verantwoorden waarom men die nalatenschap tóch bereid is te accepteren en te stellen dat de communistische politieke traditie en geen andere het antwoord biedt op de hedendaagse uitdagingen. Die verantwoording vermijden, is toegeven dat men niet in staat is het te verantwoorden.