Korte lontjes, angst en polarisatie

In deze tijd, waarin op sociale media beschuldigingen, bedreigingen en scheldpartijen niet van de lucht zijn, lijkt de verbale agressie steeds verder toe te nemen. Daar staat tegenover dat het aantal slachtoffers van fysiek geweld daalt. Er is sprake van een verplaatsing van misdrijven; het is voor daders veiliger om vanachter het beeldscherm te handelen dan iemand op te zoeken of een gebouw binnen te dringen. Een uitzondering geldt voor gedrag in groepen, dan voelen de groepsleden zich voldoende gesteund om tot grensoverschrijdend handelen over te gaan, denk aan de boerenprotesten of aan de zwarte piet demonstranten.

De massale bereidheid om zich via de sociale media of in de openbare ruimte te laten gelden en daarbij de grenzen van het toelaatbare te overschrijden, toont aan dat de samenleving polariseert. Die polarisatie wordt veroorzaakt door het primaat van de markt en het toenemend individualisme. Mensen voelen zich slachtoffer van de grillen van de markt, maar ze zijn geneigd om daar de overheid op aan te spreken. Tegelijkertijd geldt de mantra dat je zelf verantwoordelijk bent voor je succes of falen in het leven. Je moet, je talenten gebruiken, zo nodig de bakens verzetten en je tijd niet verkwisten.

Door tegenstrijdige krachten komen veel mensen in een spagaat, want enerzijds zijn er de beloften van de markt, dat iedereen simpelweg een goed en gemakkelijk leven kan leiden, anderzijds zijn er de waarschuwingen van maatschappelijke instituties dat je hard moet werken en veel moet doen om iets te bereiken. Als je faalt is het je eigen schuld. Dat druist volledig in tegen onze natuurlijke neiging om succes aan onze eigen kwaliteiten toe te kennen en voor falen de schuld te geven aan anderen, vooral de overheid.

Mensen vragen zich terecht af wie er nog over de belangen van ons allen waakt. De overheid laat veel aan de eigen verantwoordelijkheid van de burgers over, en stuurt maar weinig. Ook aan het besef en de toepassing van maatschappelijke normen en waarden wordt nauwelijks richting gegeven. Daarmee wordt een vrijbrief gegeven om zelf de richting te zoeken en te bepalen, en dat leidt gemakkelijk tot zich afzetten tegen personen waarin men zich niet herkent, of tegen groepen waar men zelf geen deel van uitmaakt. Ziedaar de voedingsbodem voor polarisatie.

Men vergelijkt zich met anderen en men vindt onvrede als men een ongelijkheid meent te bespeuren. Velen vinden dat ze minimaal aanspraak kunnen maken op de rechten die men denkt dat anderen hebben; recht op een eígen huis, recht op een grote auto, recht op een goed inkomen, recht op minimaal drie vliegvakanties, recht op gezondheid en geluk, enzovoort. De beeldvorming wordt door de bestaande en nieuwe media steeds meer extreem gemaakt, waardoor mensen al gauw denken dat anderen of veel meer hebben, of veel minder zijn.

Door de individualisering en het beroep dat wordt gedaan op het zelf richting geven aan het leven, komt de kracht van samenwerken in de verdrukking. Een neveneffect is dat mensen gemakkelijk in de slachtofferrol kruipen, wanneer de zaken niet naar wens verlopen, want je hebt toch alles gedaan wat je volgens de huidige mores moet doen. In dat geval voelt men zich de speelbal van allerlei krachten waarop men geen invloed heeft. Toeval en pech bestaan niet meer, maar al de verandering die op ons afkomen is voor de meesten van ons een bedreiging.

Wat kunnen maatschappelijke leiders hier aan doen? Het is belangrijk om te luisteren, maar minstens zo belangrijk om duidelijke kaders en richting te geven, hou je rug recht en geef daarbij ook de grenzen aan. Voor het maatschappelijk functioneren is het van belang om duidelijk te maken dat mensen en organisaties niet perfect zijn, maar dat we een heel eind komen door er samen de schouders onder te zetten en verantwoordelijkheid te nemen maar ook de zorg voor elkaar te ondersteunen en het goede voorbeeld moeten geven.

Helaas hebben we nu een sterk versnipperde Kamer en een kabinet dat uitblinkt in het voor zich uitschuiven van maatregelen en het afschuiven van verantwoordelijkheid. Dat is voor niemand goed. Naast het terugdringen van marktwerking bij essentiële maatschappelijke voorzieningen moet er veel meer worden ingezet op goede zichtbaarheid en het uitdragen van leiderschap in samenspraak met alle groepen in de samenleving. Dan kunnen we weer een samenleving voor en door ons allemaal opbouwen.