Kapitalisme en liberalisme: hoe deze giftige cocktail vermijden?

Onze samenleving leert ons via verschillende informatiekanalen om te geloven in de kracht van geld en vrijheid. Daardoor is de gedachte ontstaan dat geld gelijk staat aan succes, dat je er waardering en vrijheid mee koopt, en zelfs dat je er gelukkig door wordt. Hoe meer geld, hoe meer keuzemogelijkheden, hoe beter. De reclames en de entertainmentbladen overladen ons met die gedachte. Hoe komt het dan dat toch steeds meer mensen burn-out klachten ervaren (17% van de werkende bevolking), of dat steeds meer mensen slaapproblemen hebben (een kwart van de volwassenen)?

Blijkbaar jaagt het systeem ons op om steeds meer te presteren en te ervaren in steeds minder tijd. Het idee dat het kapitalistisch systeem zou resulteren in een economisch optimaal gebruik van arbeid en productiemiddelen is slechts gedeeltelijk bewaarheid gebleken. Voor arbeid geldt dat we minder zijn gaan werken, maar de productie per persoon is de laatste 50 jaar bijna verdubbeld. Daarentegen geldt aan de kant van de consumptie dat goederen zoals kleding, huishoudelijke artikelen of gereedschap minder lang meegaan, en dat de aanschaf van luxe producten en het gebruik van energie en water enorm is gestegen. Consumenten worden aangezet om steeds sneller meer diverse producten aan te schaffen of exclusievere activiteiten te beleven, en blijkbaar is er in veel mensen een drijfveer om zich daartoe te laten verleiden.

Het idee van de “homo economicus” klopt gewoonweg niet, in de zin dat veel mensen zich laten verleiden door wat ze bij anderen zien of denken te zien, zonder zich af te vragen wat ze werkelijk nodig hebben. Mensen laten zich in hun gedrag niet leiden door wat objectief noodzakelijk is voor een goed leven, namelijk het kunnen bevredigen van basisbehoeften. We laten ons meeslepen om uit het leven te halen wat maar kan, en daarin te excelleren. Het kapitalisme ondersteunt dit door grenzeloos te investeren in werkelijke of opgeroepen behoeften, en het liberalisme door de gedachte uit te dragen dat alles wat je wilt ook kan, zoals bij de American Dream. Wie daar niet in mee kan komen is een loser, en verdient het ook niet om een geweldig leven te leiden. Bovendien is door de loskoppeling van investeringen en betrokkenheid bij het geleverde product of dienst geen wezenlijke interesse in wat de mensheid werkelijk nodig heeft en evenmin een afkeer van wat overbodig is; het enige dat voor de meeste investeerders telt is hoe goed hun kapitaal rendeert.

Het totaal van dit alles leidt tot overproductie, productie van overbodige of gevaarlijke goederen of diensten en overconsumptie, wat met een steeds groeiende wereldbevolking wel tot onoplosbare problemen moet leiden. De ruimte en bronnen die de aarde biedt zijn uiteindelijk gelimiteerd, en de sociale tegenstellingen nemen door verschillen in macht en mogelijkheden toe. Als we de markt echt vrijlaten resulteert dit in wat Karl Marx al beschreef: een puissant rijke bovenlaag, een arm proletariaat en een buiten de samenleving staand lompenproletariaat. Nu al bezit 1% van alle mensen de helft van het wereldvermogen. Hoe kunnen de schadelijke ontwikkelingen worden gekeerd?

Hiervoor is ordening en sturing op wereldniveau nodig door een supranationaal orgaan dat een grote beslissingsbevoegdheid krijgt, met vertegenwoordigers uit alle maatschappelijke sectoren zonder eigenbelang. Tegelijkertijd is het noodzakelijk dat mensen wereldwijd goede voorlichting en educatie krijgen, gericht op zelfvoorzienendheid, medemenselijkheid en inzicht in de gevolgen van menselijk handelen in de nabije en mondiale context. Ook moet de mogelijkheid om mensen en organisaties te corrigeren op basis van asociale of ondoordachte besluiten sterk worden uitgebreid; niet via complexe wetgeving, maar door enkele basisregels toe te passen; vergelijk het met de tien geboden uit het christendom.  Een utopie? Ja, maar zonder zo’n utopie rijden we onvermijdelijk de afgrond in.