Kan Rutte het vertrouwen terugwinnen?

Het leek gedaan met Rutte na de “nacht van Omtzigt”. Maar vervolgens bleek (a) dat hij niet wilde wijken, (b) dat zijn partij hem bleef steunen en (c) dat regeren zonder de VVD voor andere partijen buitengewoon lastig wordt. Dus rijst de vraag: kan Rutte het vertrouwen terugwinnen?

De volkswijsheid “vertrouwen komt te voet en gaat te paard” wordt bevestigd door resultaten van psychologisch onderzoek: negatief gedrag heeft meer invloed op ons beeld van een persoon dan positief gedrag. Dat geldt met name in het morele domein. Wanneer we zowel positieve als negatieve informatie over iemand hebben, zal het beeld in het algemeen doorslaan naar de negatieve kant. Daar zijn verschillende verklaringen voor. Om te beginnen is het functioneel vanuit een oogpunt van risicomijding. Als iemand zowel goede als foute dingen doet, kan het geen kwaad om voor alle zekerheid meer gewicht te geven aan de foute dingen, en diegene uit de weg te gaan of goed in de gaten te houden. Bovendien kan één negatief kenmerk voldoende zijn om alles te verpesten. Neem een persoon die vriendelijk, gezellig, vlot en immoreel is. Door het ene kenmerk immoreel komt alles in een ander daglicht te staan; dat de persoon prettig in de omgang is, wordt door dit ene kenmerk opeens een stuk minder prettig.

Daar komt bij dat negatief gedrag informatiever is; het zegt meer over een persoon doordat het meer van sociale normen afwijkt dan positief gedrag. De meeste mensen zijn de meeste tijd eerlijk en vriendelijk. Dat zegt dus weinig. Iemand betaalt in de winkel braaf voor de boodschappen, nou en? Dat doen we bijna allemaal. Zelfs dieven doen dat ook vaak. Iemand die immoreel is, doet niet de hele tijd immorele dingen, alleen af en toe. Maar omgekeerd doen goede mensen zelden slechte dingen. Als iemand iets slechts doet (liegen, stelen), geeft dat ons dus veel meer informatie dan als iemand iets goeds doet.

Dit alles heeft gevolgen voor het bijstellen van onze indruk wanneer die eenmaal gevormd is. Wanneer we  iemand zien als aardig en betrouwbaar, kan dat beeld al kantelen door een enkele immorele daad. Maar omgekeerd, wanneer we iemand zien als immoreel of onbetrouwbaar, is dat heel moeilijk te veranderen, zo heb ik ooit aangetoond in mijn proefschrift-onderzoek. Immers, iemand die niet deugt kan best eens iets goeds doen, dat zegt heel weinig. We hebben dan dus veel meer positieve feiten nodig voordat we van mening veranderen.

Normaliter zou dit kunnen betekenen dat iemand als Rutte zich vele jaren lang betrouwbaar en eerlijk moet gedragen om weer in de plus te komen bij zijn collega’s en bij de burger. Maar er is een complicatie, en die is gunstig voor Rutte: ons beeld van mensen wordt niet alleen bepaald door de informatie die we over ze hebben, maar ook door onze belangen. Zijn we van mensen afhankelijk, dan kijken we door een positieve bril en zijn we vergevingsgezinder. We hebben ze nodig. In de woorden van Kaag: dit is niet het moment om Rutte uit te sluiten.

*Een deel van deze tekst is ontleend aan Vonk, 2017, De eerste indruk.