Jodendom, Israël, vlaggen, Davidsterren... wat hebben ze wel en niet met elkaar te maken?

Het loopt nogal door elkaar heden ten dage, met grote oplopende emoties daarbij. Is een 7 oktober manifestatie op de Dam nu een Joodse herdenking of een steunbetuiging aan de staat Israël? Is het verscheuren van een Israëlische vlag anti-semitisme of kritiek op oorlogsmisdaden? Is een Davidster aan een kettinkje een teken van identiteit, van zionisme of een religieus symbool?

Termen, verbanden, emoties en excuses vliegen om de oren. Wilders en Halsema zijn onderwerp van gesprek met daarbij walging en ongeloof vanuit twee kampen. Simpel is het ook niet. Want Jodendom en Israël zijn twee verschillende dingen. Anti-semitisme en Israël-kritiek zijn dat ook. Én er is ook sprake van emotionele en historische verwevenheid.

In dit artikel geef ik duiding aan die vervlechting. In Nederland zijn er veel Joden of mensen die zich Joods noemen. Binnen Joodse kring is een enorme diversiteit aan meningen over wie wel en niet Joods is en hoe die Joodse identiteit eruit ziet. Een veelgebruikt model is de Schijf van Vijf van Ido Abram*. In mijn analyse hieronder heb ik dit model enigszins aangepast ter gebruik in  Nederlandse context en ter duiding van huidige tijdgeest en verwarring.

De segmenten van Joodse identiteit
Ten eerste is er het segment van Joodse religie. Religieus bewustzijn is een continuüm. Van ultra orthodox tot liberaal of atheïstisch. En dan zijn er ook nog afslagen zoals het Kabbalisme.

Onderdeel van de Joodse identiteit is ook de Holocaust, antisemitisme, vervolging en overleving door de eeuwen heen. Sinds 7 oktober zijn deze ervaringen voor veel Joden (opnieuw) in het bewustzijn gekomen en geïntensiveerd. Joden die zich veilig voelden, geven aan dat steeds minder te doen.

Behoren tot het Joodse volk is een lastig gegeven in de Joodse identiteit. Volgens religieuze wetten, ben je Joods als je moeder Joods is. De vervolgingswetten van de Nazi's echter, maakten dat ook half- en kwart-Joden werden vermoord. Daarom heb je recht op Israëlisch staatsburgerschap als je volgens die Nazistische wetten Joods was. De termen 'behoren tot het joodse volk' of nog explicieter 'tot het Joodse ras' wekt vervelende associaties op door de Holocaust en raciaal denken. Tegelijkertijd maakt volksbewustzijn, dat het Joodse volk zich eeuwenlang heeft kunnen handhaven en niet is geassimileerd. Joods 'volksbewustzijn' is omstreden en gaat met emotie gepaard. Zo voelen veel mensen met een Joodse vader zich niet overal welkom in de Joodse gemeenschap, terwijl ze wel de last van antisemitisme en oorlogsverleden dragen.

De band met Israël en zionisme is een vierde segment van Joodse identiteit. Voor sommige Joden heel belangrijk en voor anderen helemaal niet of iets waar ze zich juist tegen verzetten. Er zijn orthodoxe Joden die zich niet in Israël willen vestigen, omdat dat volgens hen pas kan na de komst van de Messias. Er zijn Joden die op politieke gronden vinden dat de staat Israël nooit op deze plek en wijze gesticht had mogen worden. Er zijn Joden die een warme band voelen met Israël, er dikwijls heen gaan, maar Nederland verkiezen als woonplaats. En er zijn Joden met een groot emigratieverlangen naar Israël, of nauwe familiebanden met het land. Voor al deze Joden geldt dat ze politiek gezien meer of minder affiniteit kunnen hebben met de huidige politieke koers van de staat Israël en het leger.

Cultuurbeleving en persoonlijke ervaring is het laatste segment die iemands Joodse identiteit vormt. Vrolijke dingen als het gebruik van Jiddische woorden als Oj en koken van typisch Joodse lekkernijen als cheesecake en kippensoep. Minder vrolijke zaken zoals je altijd een beetje anders en buitenstaander voelen in Nederland.

Fluïde
Joods zijn en Joodse identiteit is geen vast gegeven. Het kan per persoon en in tijd fluctueren. Niet voor elke Jood zijn alle segmenten even belangrijk. Binnen de Joodse gemeenschap en daarbuiten is er discussie over welke waarden er op welk moment toe doen om jezelf Joods te noemen of om anti-semitisme te ervaren. En dan zijn er ook nog allerlei niet Joodse mensen die op basis van een van de segmenten Joden of Israël supporten, zoals op basis van religie, Christenen voor Israël. Of die op basis van politiek motief graag een stabiele Israëlische staat in het Midden-Oosten zien. Of op basis van de Holocaust waakzaam op antisemitisme zijn.

Vlaggen en sentimenten
In de huidige oververhitte gesprekken over vlaggen, demonstraties, symboliek en antisemitisme, lopen deze segmenten door elkaar. Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen Joden en Israël en tussen antisemitisme en kritiek op de Israëlische staat. Toch is dat niet eenvoudig of eenduidig. Er is soms wel degelijk vervlechting. Op het moment dat er een Israëlische vlag wordt afgepakt tijdens een 7 oktober manifestatie is het diffuus. Is dat antisemitisch, want de vlag is een Joodse vlag? Of gaat het om een Israëlische vlag en heeft de pro-palestina demonstrant gelijk dat de herdenking een verkapte ode aan Israël is en dat hij nooit iemands kettinkje zou aanvallen, maar wel een vlag? Is er sprake van schuldgevoel op basis van de Nederlandse rol in WOII dat maakt dat er politieke steun aan Israël is, of is dat onderdeel van een Nederlands Joods-Christelijke identiteit? Is steun aan Israël en Joden vanuit sommige politieke partijen eigenlijk anti-moslim propaganda? Als een Marrokkaanse Nederlander steun betuigt aan zijn moslim broeders in Palestina, is er dan sprake van een politiek statement, van een religeiuze oorlog of van anti-semitisme? Als een Joodse Nederlander nooit een Davidster droeg en sinds 7 oktober wel, is dat dan toegenomen Joods cultureel of persoonlijke intensivering van levensgeschiedenis en cultuur of een support aan de staat Israël?

Ontwarren en erkennen
Een vlag, een Davidster en zelfs cheese cake kan voor elke Jood, elke niet-Jood, voor elke politicus en voor elke demonstrant een andere betekenisgeving hebben, mede bepaald door welk segment van Jodendom op dat moment prevaleert. Ofschoon moeilijk in het heetst van de strijd op de Dam, of in een tweet van 140 tekens, is het zaak om steeds opnieuw te bepalen of er in een situatie onderscheid gemaakt moet worden, of erkend moet worden dat er soms ook sprake is van vervlechting.

* Het model 'De Schijf van Vijf van Joodse identiteit' ontwikkelde Ido Abram (1940-2019) als wetenschapper voor Stichting Leren.