Ja, wir schaffen das

In 2015 nam Duitsland 890.000 mensen op . Mede daardoor was er dat jaar meer migratie naar het land dan ooit tevoren . Hoe berichtten Duitse media over deze historische gebeurtenis? Onderzoek wijst op een collectieve kritiekloosheid, gebrek aan distantie en eenzijdigheid.

“Welkom!” opende het Duitse weekblad Die Zeit met chocoladeletters op 6 augustus 2015. Met daar vlak onder: “Verhalen uit een land, dat vreemdelingen de hand reikt.” Het openingsartikel stelt: “voor Duitsland zijn de vluchtelingen (…) een buitenkans.” Al is het artikel verder genuanceerd, het werd symbool van hoe Duitse media berichtten over de grootste migratiegolf die het land ooit meemaakte.

Hoofdredacteur van Die Zeit Giovanni di Lorenzo heeft zich inmiddels van het artikel gedistantieerd. Juli vorig jaar gaf hij toe: “We hebben ons (…) tot actoren gemaakt van deze Refugees Welcome -beweging.” Volgens Di Lorenzo wekten journalisten de indruk met de regering “onder één hoedje te spelen” door de afstandelijke, kritische blik in te ruilen voor het “vieren” van de ‘ Willkommenskultur.’

Wekenlang was “de grondtoon” van genoemd openingsartikel terug te vinden bij vele media, aldus Di Lorenzo, “zonder dat ook sceptische stemmen voldoende aan bod kwamen (…) Onder het motto: wie bang is voor teveel vluchtelingen in het land, is een tegenstander van modernisering. Wie een buitengrens eist, is meteen ook pleitbezorger van prikkeldraad en van een schietbevel aan de grens.”

Beeld Heeft Di Lorenzo gelijk? Uitgaan van één artikel in één krant zou misleidend kunnen zijn, omdat het niet representatief is voor de duizenden berichten die dat jaar in Duitse nieuwsmedia over het onderwerp verschenen. Wetenschappelijk onderzoek zou uitsluitsel kunnen geven. Afgelopen maand verscheen zo’n onderzoek, uitgevoerd in opdracht van de Otto Brenner Stichting door Michael Haller.

Haller (Universiteit Leipzig) en zijn onderzoeksteam hebben nieuws geanalyseerd op TV, online en in kranten – niet alleen landelijke, maar ook tientallen regionale en lokale kranten. Zo’n 17.000 berichten die in 2015 of begin 2016 zijn gepubliceerd zijn op verscheidene manieren onderzocht. Een gedetailleerde studie, uitgebreid beschreven en toegelicht in rapporten van 216 pagina’s in totaal.

Minpunt van het onderzoek is dat er geen vergelijking is met berichtgeving over andere zaken, dus de resultaten zijn moeilijk te interpreteren. Verder ligt de nadruk vooral op kranten. Bovendien is de inter-codeurbetrouwbaarheid twijfelachtig. Niettemin lijken de resultaten niet sterk af te hangen van die minpunten; alleen al uit de in de rapporten aangehaalde voorbeelden rijst een onmiskenbaar beeld.

Meningenfestijn Dat beeld is een unisono positieve berichtgeving: “ Wir schaffen das.” Over zorgen of angsten onder de bevolking werd nauwelijks gerept – en indien wel, dan op vaak belerende en soms verachtende toon. Ook over de alledaagse praktijk van de opvang van de toestroom en de problemen hierbij werd weinig gemeld, de verslaggeving van gewelddaden van radicaal-rechtse groeperingen uitgezonderd.

In plaats daarvan was er een fixatie op de politieke elite. Twee derde van de genoemde personen betreft politici – ruim 80% daarvan van een regeringspartij. Deskundigen en werknemers in de opvang kwamen nauwelijks aan bod. En maar 4% van de genoemde personen waren degenen die opgevangen werden – steevast ‘vluchtelingen’ genoemd, terwijl voor velen lang niet vaststaat dat ze dat zijn.

Die dominantie van de elite is des te belangrijker aangezien de berichtgeving doorspekt was met meningen. Liefst 83% van de berichten was positief over de ‘ Willkommenskultur.’ Daarnaast bestond een vijfde van de berichten uit puur opinie. Dit meningenfestijn was tweemaal zo vaak monoloog als discursief; weinig ruimte dus voor debat. Kritiek kwam vrijwel uitsluitend uit radicaal-rechtse hoek.

Koers De resultaten sluiten aan op die van ander onderzoek. De Volkskrant van 25 juli meldt dat emeritus hoogleraar Hans Mathias Kepplinger (Universiteit Mainz) veel overeenkomsten ziet met resultaten van eigen onderzoek. Bijvoorbeeld, in 2015 was liefst 57% van de gasten in Duitse talkshows over dit onderwerp voorstander van de ‘ Willkommenskultur.’ Daarentegen was slechts 37% tegenstander.

Al deze bevindingen zijn niet verrassend. Veel wetenschappelijke literatuur beschrijft framing van publiek debat en indexing – dat media zich focussen op (in dit geval consensus onder) politieke elites. Wel verrassend is hoe ver dit ging: een elite die wijdverbreide zorgen op een bepaald beleidsterrein (immigratie) negeert, en nieuwsmedia die nauwelijks kanttekeningen plaatsen bij de uitgezette koers.

Eufemisme Een stap verder gaat het uitstapje dat Haller zich veroorlooft naar herkomst en ontwikkeling van de term ‘ Willkommenskultur.’ Volgens zijn analyse eisten werkgevers vanaf 2005 een ruimhartig immigratiebeleid van de politiek met het oog op dreigend gebrek aan arbeidskrachten vanwege de vergrijzing. Vijf politieke partijen namen de term over, en hij belandde in 2013 in het coalitieakkoord.

In immigratiecrisisjaar 2015 kreeg de term een sterk moralistische lading: wie sceptisch was, laadde de verdenking van xenofobie op zich. De conclusie dringt zich op dat de zoektocht van de werkgevers naar arbeid (en lagere loonkosten) min of meer toevallig spectaculair is geslaagd. Vooral doordat politiek en pers veel Duitsers wisten te mee te krijgen met hun “eufemistische” framing , aldus Haller.

Na de aanrandingen in nieuwjaarsnacht 2016 in Keulen volgde een omslag in de berichtgeving. De balans leek begin dat jaar door te slaan naar de andere kant. “De indruk ontstaat,” schrijven Haller cum suis , “dat veel journalisten overijverig wilden inhalen wat ze tot dan toe verzuimd hadden.” Wie weet herstelt de balans zich weer, en schrijven de Duitse media binnenkort wat nuchterder verhalen.

Verhalen uit een land, dat vreemdelingen de hand reikt.