'Ja maar...', zo tolereer je racisme

Momenteel draait een ‘Nederlandse must see-movie’ in de bioscopen: ’12 Years a Slave’ van regisseur Steve McQueen. Nederlands, want de Brit McQueen woont zes maanden per jaar in Amsterdam en is getrouwd met een Nederlandse vrouw.

De film vertelt het levensverhaal van een vrije zwarte man uit het noorden van Amerika die in 1841 wordt ontvoerd en verkocht als slaaf in het zuiden. Ik heb de film (die drie Oscars heeft gewonnen, waarvan één voor de beste film) nog niet gezien maar wil dat absoluut wél. Ik durf alleen nog niet. Ik heb namelijk gehoord dat de film zo weinig verbloemt, zo heftig is om naar te kijken, dat een aantal bezoekers tijdens de vertoning per ambulance is afgevoerd. Afranseling, verkrachting, wanhoop en onderdrukking worden zonder filter getoond.

Goed gedramatiseerde realiteit snijdt dwars door de ziel. De maatschappelijke effecten van de dramaserie ‘Roots’, de bewustwording over voedsel door het programma ‘de Keuringsdienst van Waarde,’ de dierenverering door films als ‘Bambi’; gecreëerde beelden van de werkelijkheid kunnen mededogen en begrip opwekken. Daarom is kunst onmisbaar in elke maatschappelijke strijd.

Dagelijkse misstanden die ons niet direct aangaan, blijven helaas minder hangen. Het ene na het andere rapport over racisme in Nederland verschijnt. De meeste cijfers zijn al sinds 1978 bekend en zijn nauwelijks verbeterd. Toch lijkt het onmogelijk om een maatschappelijke dialoog te voeren over het hedendaagse, minder tastbare racisme.

Dan zijn er namelijk altijd van die ‘ja maar-argumenten’. “Ja maar, je moet zelf ook niet zo veel de nadruk op je kleur leggen.” Of: “Ja maar, ík zie geen kleur.” “Ja maar, het is toch lang niet meer zo erg als tijdens de slavernij?”

Het is om knetter van te worden: “Ja maar, je moet positief in het leven staan.” “Ja maar, ik heb twee Surinaamse vrienden, die doen er niet zo moeilijk over.” Het is dit soort ja-maar-argumenten dat een dialoog op voorhand moeizaam maakt: “Ja maar, racisme is wel een heel ernstige beschuldiging!” Het ultieme argument is natuurlijk: “Ja maar, ga dan terug naar je eigen land.”

Racisme is niet te ontkennen wanneer het ons zo hard in het gezicht slaat dat we ervan omvallen. Een prachtige film met een pijnlijke boodschap kan een mens veranderen, dus laten we allemaal ’12 Years a Slave’ gaan zien. Maar wat te doen met dat grote grijze gebied waarvan niet meteen duidelijk is of het zand of drijfzand is? Dat vage domein waarbinnen racisme haast onzichtbaar maar uitstekend lijkt te gedijen?

De emoties die vrijkomen bij het zien van een indringende film zijn niet te negeren. Met een verkeerd geadresseerde e-mail zoals van een ING-medewerker over “die boef uit Curaçao,” die per ongeluk bij de student/sollicitant Reedie terecht kwam, is zelfs sprake van keihard bewijs. Of moet hij ‘niet zo overdrijven’ want het ‘was toch een grapje?’

Wat als je gewoon een gemiddeld leven wilt leiden? Heb je dan niet het recht op dezelfde kansen? En wat te doen met dat machteloze gevoel van het systematisch buitengesloten worden, zonder dat je het kunt aantonen? Wat te doen met dat onbehagelijke gevoel, waarvan je weet dat het klopt en waarvan je ook weet dat het overkomt als gezeur, omdat je het niet kunt aantonen?

Na een tijd kun je er alleen nog maar boos om worden of om huilen. Ja maar, dan ben je een boze huilie huilie-allochtoon. Dat is óók Nederland.

Vrijdag 21 maart, Internationale dag tegen racisme en discriminatie, presenteert Anousha Nzume in Theater aan het Spui in Den Haag een talkshow over vooroordelen, discriminatie, etnisch profileren en uitsluiting.

Dit artikel verscheen eerder in dagblad Trouw