Israël gasleverancier van Europa? Gas uit Middellandse Zee wordt geopolitiek

Dit artikel is geschreven door Xander de Rijk en Jan Schnerr

Israël is hard op weg de hand te leggen op de gaskraan naar Zuid-Europa. Met hulp van Amerikaanse bedrijven. Griekenland en Cyprus profiteren mee. In het Amerikaanse Congres circuleert deze week een wetsontwerp dat Duitsland en Noord-Europa op ongekende wijze onder druk zet om verder geen goedkoop Russisch gas af te nemen. Turkije biedt de EU samenwerking aan op energiegebied maar krijgt geen antwoord. Gas wordt geopolitiek.

Voor de kust van Israël zijn in 1999 grote voorraden aardgas ontdekt. Het gebied bleek zeer rijk te zijn aan gas en olie: vanaf de Egyptische kust tot aan de zuidkust van Cyprus en de kusten van Syrië, Libanon en Israël. Na deze ontdekking is Israël actief op zoek gegaan naar de specifieke locaties en heeft er tot op heden zo’n negen ontdekt uit het merendeel waarvan inmiddels gas wordt gewonnen.

De ontdekking van de gasvoorraden heeft in de joodse staat geleid tot een energietransitie. Kolen en in mindere mate olie zijn als energiebron vervangen door gas met als gevolg een lagere binnenlandse CO2 uitstoot. Het land is van een importeur van minerale brandstoffen een voorname exporteur van gas geworden met Egypte en Jordanië als grootste afnemers. Om Israëlisch gas ook naar Europa te exporteren heeft Israël begin 2020 met Cyprus en Griekenland een overeenkomst gesloten om een 1900 kilometer lange pijpleiding aan te leggen, de EastMed leiding. Deze loopt van Israël naar Cyprus, vervolgens via Kreta naar Griekenland van waar hij aangesloten moet worden op pijpleidingen naar Italië, Bulgarije en de rest van Europa.

Deze exportmogelijkheden zal de Israëlische economie aanzienlijk versterken, vanaf het moment dat het land met de EastMed pijpleiding grote delen van de Europese markt kan bereiken. De vondst en export van gas zou een welkom geschenk kunnen zijn voor de economie van de hele regio maar zo eenvoudig ligt het helaas niet. Op het escalerende conflict met de Palestijnen en de zeer gespannen verhoudingen tussen Israël en de omliggende landen zal een exclusief Israëlische ‘gasboom’ een negatieve uitwerking hebben en de radicale krachten in Israël versterken. Hier komen ook Europa’s strategische belangen om de hoek kijken.

Gelijktijdig met de vondst van gas voor de kust van Israël heeft de Palestijnse Autoriteit (de ‘PA’, die op grond van de Oslo Akkoorden beperkte bevoegdheden heeft in de door Israël bezette gebieden, zoals de Gazastrook) gas gevonden voor de kust van Gaza. Exploitatie van dit gasveld, Gaza Marine zou de PA een aanzienlijke stroom aan inkomsten opleveren, voldoende om onafhankelijk te worden van buitenlandse hulp. Israël heeft dat verhinderd en heeft de zee voor de kust van Gaza voor de twee miljoen Palestijnen die daar wonen praktisch gesloten.

Tegelijkertijd pompt Israël gas uit het Noa veld gelegen aan en deels in het zeegebied van Gaza, het maritiem territorium van de Palestijnen. Het Amerikaanse  Nobel Energy dat de gasvelden exploiteert, maakt zich hiermee volgens internationaal recht naar alle waarschijnlijkheid schuldig aan het schenden van de mensenrechten van de Palestijnen. Een vergelijkbaar probleem heeft Israël met Libanon. Nadat dit land de maritieme grens met Cyprus had vastgesteld eigende Israël zich het stuk E vermeldt in bovenstaande kaart toe. Inmiddels exploiteert Nobel Energy het gasveld Karish langs de Libanese territoriale wateren en onttrekt daarmee gas uit Libanons ‘blok 9’. Met inzet van zijn mariene belet Israël gesteund door de VS het bijna failliete Libanon de exploitatie van zijn gasreserves.

Deze Israëlische politiek heeft een lange voorgeschiedenis die door Europa tot nu toe genegeerd werd. In 1980 werd in het binnenland het Meged olieveld ontdekt, net op en deels over de grens van Israël met de bezette Westelijke Jordaanoever, tussen Rosh Haayin aan de ene zijde en Rantis aan de andere. Dit olieveld wordt geëxploiteerd door het Israëlische bedrijf Givot Olam en wat de opbrengsten betreft heeft ook hier de Palestijnse bevolking het nakijken. De gas- en olie-inkomsten van Israël komen voor het merendeel de joodse inwoners van het land ten goede. Het overgrote deel van de staatsuitgaven gaat naar de joodse inwoners terwijl die minder dan de helft van de bevolking uitmaken in het gebied dat Israël controleert: Israël zelf plus de bezette gebieden.

Naast bezwaren binnen de regio zijn er geopolitieke dimensies. Ook Turkije wil profiteren van het gas in de regio. Dat land zoekt in het oostelijk deel naarstig naar gas onder begeleiding van zijn marine en dreigt in conflict te komen met Israël en (EU-lidstaat) Cyprus. In reactie op de komst van de EastMed-leiding heeft Turkije een groot deel van de Middellandse Zee tot aan de Lybische zone tot exclusieve economische zone uitgeroepen. Dit verklaart de actieve participatie van Turkije in de burgeroorlog in Libië, in strijd met de Europese pogingen om daar een wapenstilstand te bereiken. De eerste confrontaties op zee tussen EU en Turkije hebben recent plaatsgevonden.

Energievoorziening is geopolitiek en hier komt de campagne door de regering Trump tegen de aanleg van North Stream 2 om de hoek kijken. Deze gasleiding van Rusland naar Noord-Duitsland door de Oostzee is op het laatste stukje na gereed. De afbouw wordt gesaboteerd door de Amerikanen.

Er ligt nu een wetsontwerp in Washington dat de mogelijkheid opent om Duitsland zo ongeveer te behandelen als een schurkenstaat. Het officiële argument van de regering Trump is dat Europa zich te afhankelijk zou maken van Russisch gas. De VS zouden echter graag zien dat Europa (duurder) vloeibaar gas uit de VS afneemt. Rusland is tot op heden, zelfs tijdens de Koude Oorlog, steeds een betrouwbare gasleverancier gebleken. Het heeft ook niet veel keus, het is sterk afhankelijk van gas- en olie-inkomsten.

Ook hier dient de regering Trump tevens het belang van Israël. Door aanvoer van gas uit Rusland af te knijpen komt Israël met zijn gas in een betere positie. Tegelijkertijd is een al langer bestaand plan voor gas richting Europa vanuit Iran en Qatar via een pijpleiding rechtstreeks naar de Middellandse Zee voorlopig van de baan. Met de huidige Amerikaans-Israëlische politiek zal dat plan een schone droom blijven.

Gas wordt geopolitiek. Eind 2020 verliest de Europese Unie met Groot-Brittannië Europa’s grootste gasproducent. Het is maar de vraag of Groot-Brittannië mee zal doen aan de Europese energiestrategie. Een voorname Europese gasproducent is ook Nederland maar dat duurt zoals bekend niet lang meer. Europa kijkt ernaar en laat het tot nu toe passief over zich heen komen.

Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie heeft gezegd, dat Europa de taal van de macht moet leren spreken. De taal van de macht betekent vaak dat, wil je op het ene gebied iets bereiken – bijvoorbeeld je soevereiniteit op het gebied van energievoorziening – je op een ander gebied stevig moet optreden. Zo’n gelegenheid zou kunnen zijn, de voorgenomen annexaties door Israël op basis van het plan-Trump. Wat als Israël zich met steun van Washington niets aantrekt van de onvrede bij de EU? Als Israël er bij de EU ondanks doorzetten van de annexatie mee weg zal komen , is dat een signaal dat Europa ook geen vuist zal maken als het erom gaat om zijn strategische belangen in het Middellandse Zeegebied te verdedigen.

Zo’n signaal zal ook overkomen bij de opkomende grootmacht China. Het land van de ‘nieuwe zijderoutes’ (het Belt and Road Initiative ) heeft onmiskenbaar belangstelling voor dit deel van de Middellandse Zee. Het heeft de Griekse haven Piraeus al feitelijk in bezit, heeft steunpunten in de havens Haifa en Ashkelon (Israël) en toont belangstelling voor Latakia en Tartus (Syrië) en de Libanese haven Tripoli. Voor het merendeel verarmde en verwaarloosde havencomplexen. Maar zij vormen voor China het laatste station op weg naar Europa.

Europa is een economische grootmacht, zeker in het Middellandse Zeegebied. Gas heeft een spilfunctie in de transitie naar de CO2-vrije economie. Soevereiniteit op het gebied van energievoorziening is een strategisch Europees belang. Onze vrees is dat het passieve Europa de slechte kaarten krijgt in het geopolitieke spel rond het gas, met het tandem Israël-VS als hoofdrolspeler.