Is Poetin echt een psychopaat of gewoon een macho?

Beste Bram,

Wat bezielt Vladimir Poetin? Ik vermoed dat jij ook regelmatig nadenkt over wat zich onder zijn hersenpan afspeelt, Bram, net als ik. Maar minstens zoveel denk ik na over de mensen die hem gebracht hebben tot waar hij gekomen is. Zodat hij nu, ondanks kranig verzet, een buurland in de as kan leggen en een broedervolk kan vermoorden. 

Een psychopaat. Toch? Een psychopaat ontbeert schuldgevoel, schaamte en angst.  Meerdere psychologische onderzoeken die ik raadpleegde bevestigden dit. Schuldgevoel, schaamte en angst hebben een functie. Elk gevoel heeft een functie. Maar als je er te veel of te weinig van hebt, dan ontstaat er een probleem dat je leven op een negatieve manier beïnvloedt. De psychopaat maakt bovendien van zijn eigen probleem - totale afwezigheid van deze drie gevoelens - een probleem voor ánderen. Hij gebruikt anderen, maakt ze tot zijn marionetten, om dan met hun al of niet vrijwillige hulp een strijd aan te gaan, die compensatie of genoegdoening moet schenken voor iets in zijn binnenste dat zwaar beschadigd is. 

Op het eerste gezicht zou ik simpelweg zeggen dat er een monster met een onstilbare honger in de psychopaat huist. Maar dan zijn we nog niet bij de kern, lijkt mij. Dat monster zat daar toch niet zomaar opeens, op een dag, als bij toverslag. Deze poging tot een beknopte analyse van de psychopaat komt overigens geheel voor mijn rekening, Bram.

Wat ik minstens zo moeilijk vind om te begrijpen is waarom zoveel mensen zo warm lopen voor iemand met psychopatische trekken. Ik wil dat beslist niet dom noemen, maar wel op een beangstigende manier onbegrijpelijk. Die mensen lijken iets in zo iemand te bewonderen en dit misschien zelfs te verwarren met authentieke genegenheid. 

Ik wil een poging doen om me daarin te verplaatsen; De meeste mensen hebben regelmatig iets te stellen met schuldgevoel, schaamte en angst. Aan de ene kant zijn schuldgevoel en schaamte een soort sociale regulatoren, die ons kunnen waarschuwen dat we misschien niet zo leuk bezig zijn ten opzichte van onze medemensen. Maar ze kunnen ook zó overheersend worden dat ze ons verstikken en ons er te zeer van weerhouden om te doen wat we echt willen doen en om te zijn wie we echt willen zijn. We doen onszelf dan tekort en dat frustreert en kan je echt verzuren van binnen. Ook het gevoel angst heeft een functie, maar wie extreem bang is komt natuurlijk nergens, en ook dat frustreert en verzuurt. 

Dan verschijnt de psychopaat. Ongehinderd door voornoemde gevoelens gaat hij als een raket op zijn doel af. Wat een heerlijk gezicht. Waren wij ook maar een beetje meer zo…. dan waren we vast verder gekomen. En wat ruimt ie lekker op, die psychopaat. Alles wat ons toch al een tijd tegenstond veegt hij zonder aarzeling met een machtige zwaai aan de kant. Bovendien moedigt hij ons aan om onszelf óók nergens voor te schamen. We mogen onze gewaagde gedachten nu hardop uiten. En ernaar handelen. En die koelte die van hem heeft iets krachtigs. Wie doet hem wat.

Wie doet óns wat, samen met hem…. En dus houdt men, zwaar onder de indruk, elke deur voor hem open tot hij helemaal bovenaan de apenrots is. Dat er onderweg al behoorlijk wat mensen sneuvelen die rücksichtlos van de rots worden geduwd is natuurlijk niet leuk, maar ongetwijfeld onvermijdelijk. Collateral damage.

Dit schouwspel is een gruwelijke nachtmerrie voor de enkeling tussen de betoverde toeschouwers die de psychopaat al in een vroeg stadium doorziet. Die vindt diens kou alarmerend, of heeft al een paar confrontaties in het verleden gehad met dit menstype, zodat ie ongevoelig is voor de charme die de psychopaat ook meebrengt .

Ooit zag ik een interview met Poetin, in een vroeg stadium van zijn presidentschap. De interviewer was een Westerse journalist, die duidelijk inzette op een kritische ondervraging over Poetins toen al vrij brutale expansiedrift. Binnen vijf minuten was die arme journalist echter helemaal nergens meer. Poetin speelde honderd procent overtuigend een joviale, gewone vent die onterecht gedemoniseerd werd door het Westen. Het was een totaal andere Poetin dan de uit graniet gehouwen versie van dit moment.

Er zijn dus best mensen die een psychopaat snel doorzien, maar te vaak zijn het er te weinig om hem tijdig buiten spel te kunnen zetten. Onder de dappere protesterende Russen leeft dan ook nogal wat schuldgevoel rondom deze vraag: waarom hebben we deze man deze plaats gegund? Zonder dat ik hen iets verwijt lijkt me dat een zinvolle vraag, trouwens niet alleen voor hen, want wij hebben ook zo onze potentiële risico-kandidaten, vrees ik.

Hoe kijk jij naar die vraag, Bram? En wat zijn jouw gedachten over de binnenwereld van Poetin?  Wat voor ingrediënten maken van een mens een psychopaat? Grote vragen, dat besef ik, maar ik ben heel benieuwd naar je antwoord.

Warme groet, 
Mirjam

Ha Mirjam,

Je wilt niet weten hoe vaak me de afgelopen tijd is gevraagd wat ‘die Poetin’ toch mankeert. Alsof het helpt om er een label op te plakken… Ik geloof oprecht dat onze behoefte iedereen van een diagnose te voorzien nergens toe leidt. Omdat niemand er iets mee opschiet als we vaststellen dat oorlogsmisdadigers vaak psychopaten zijn. Het is veel interessanter, en ook bevredigender, om mensen te begrijpen, hun doen en laten te doorgronden. Ook al is dat soms heel ingewikkeld.

Poetin heeft zeker gebrekkige gewetensfuncties, en dat is nog zacht uitgedrukt, maar hoe heeft het zo uit de hand kunnen lopen? Niemand wordt geboren als misdadiger. Natuurlijk speelt erfelijke aanleg wel een rol, maar het verklaart nooit alles. Voor zover bekend waren de ouders en grootouders van Vladimir niet zo gewelddadig als hun (klein)kind.

Een tijdje terug alweer las ik in een artikel in het Algemeen Dagblad dat traumatische ervaringen ook bij Poetin een cruciale rol hebben gespeeld in zijn ontwikkeling. Dat is een erg populaire manier om naar mensen te kijken momenteel (ik heb zelf die neiging ook): ingrijpende gebeurtenissen eerder in het leven als verklaring voor afwijkend gedrag in het hier en nu. Het lukt me ook niet meer goed om nog anders te kijken naar de Russische leider: een zwaar gefrustreerde man, die van daaruit haat en woede laat zien. En die geen contact meer kan maken met de ‘zachte’ kant van voor hem traumatische ervaringen: pijn en verdriet. Ik denk dat er werkelijk niemand is die zich kan voorstellen dat Poetin iedere avond huilend in zijn bed ligt en aan zijn liefhebbende vrouw vraagt om hem te troosten en stevig vast te houden.

Het heeft ook iets met mannelijkheid te maken, denk ik: we leven toch nog altijd in een cultuur die doordrenkt is van de overtuiging dat mannen flink moeten zijn, dat je moet terugvechten als je iets wordt aangedaan. Want dat zie ik dan wel weer in Poetin: een klein, boos, driftig ventje dat op geen enkele manier uit die groef te krijgen is. En dat maakt het direct ook zo gevaarlijk: hoe ver gaat hij in die niets ontziende boosheid? Er zijn mensen die overtuigd zijn dat Poetin liever doorvecht tot hij dood is dan dat hij ergens een terugtrekkende beweging inzet. Het lijkt mij nogal onvoorspelbaar, omdat we nu eenmaal moeilijk kunnen inschatten of er in zijn omgeving nog mensen zijn die wel invloed op hem hebben, die hem kunnen bewegen tot enige redelijkheid.

Een ander interessant thema is de aantrekkingskracht die dit type leiders toch ook vaak heeft op veel mensen. Dan moeten we even schakelen naar het label ‘sociopaat’: even gewetenloos als een psychopaat, maar in een veel vriendelijker verpakking. Deze mensen (ook in overgrote meerderheid mannen trouwens) zijn vaak zeer charismatisch en charmant, en krijgen daardoor ook heel vaak hun zin. De archetypes zijn beroemdheden in de media en politici: voor het oog van de camera de vriendelijkheid zelve, maar snoeihard als er niet wordt gedaan wat zij wensen. Kijk daar maar eens doorheen, van afstand… Het zijn niet zelden ook precies de karakters van de prominenten die in beeld komen vanwege seksueel grensoverschrijdend gedrag.

Terug naar Poetin: in het begin van zijn loopbaan presenteerde hij zich veel vriendelijker, zag je hem ook nog wel eens lachen en kwamen er meer persoonlijke dingen voorbij, zoals zijn passie voor judo. Waarom hij zo is verhard weet waarschijnlijk niemand precies. Wat we wel weten is dat ons karakter vanaf een leeftijd van zo’n veertig jaar zich grofweg in twee richtingen kan ontwikkelen: het aardigst is het als de scherpe kantjes minder worden en iemand geleidelijk aardiger, zachter en milder wordt. Maar de andere kant op bestaat ook: onaangepast gedrag wordt alleen maar erger, het vermogen zich in andere mensen te verplaatsen neemt verder af en de eigen opvattingen en behoeften domineren het doen en laten steeds sterker.

Het zal duidelijk zijn dat ik Poetin ervan verdenk van die laatste, ongunstige groep deel uit te maken. Waarom? Inderdaad: geen idee. Waarschijnlijk herhaalde teleurstellingen en een diepe gekrenktheid. Ze nemen me niet serieus, dat zal ze berouwen. De kans dat het met Poetin goed afloopt lijkt me klein, in rust en vrede op 93-jarige leeftijd sterven te midden van zijn geliefden lijkt me niet het te verwachten scenario. Eerder het tegenovergestelde: steeds verbitterder en met steeds minder medestanders zal hij eenzaam aan zijn eind komen. 

Met een psychiatrische diagnose heeft dit allemaal niets te maken, denk ik. Van een behandelbare stoornis is vrij zeker geen sprake, laat staan dat er een hulpvraag is. Eigenlijk vind ik Poetin een tragische figuur. Als hij niet zoveel mensen zou meeslepen in zijn pijnlijke historie zou je zelfs compassie voor hem kunnen voelen wellicht. De gruwelijkheden die hij aanricht zitten dit echter totaal in de weg…

Bram