In de media zit vernederen en kleineren veel kopstukken in het bloed

Er bestaat een duidelijke overeenkomst in de recente affaires rond grensoverschrijdend gedrag. Matthijs van Nieuwkerk, Khadija Arib, Mai Spijkers en de Leidse hoogleraar Tim de Zeeuw worden ervan beschuldigd dat zij regelmatig ondergeschikten kleineerden en onder het oog van anderen vernederden. Vaak in het kader van een woede-uitbarsting. Als vergoelijkende factor wordt dan ingebracht dat de betrokkenen met hun teams topsport bedreven. Zij zijn perfectionisten die continu de hoogst mogelijke prestaties willen leveren. Zo ontstaat een creatieve spanning die nu eenmaal zijn donkere kanten heeft. Dat kan niet anders. Treffend: zo rechtvaardigen sportcoaches ook hun grensoverschrijdend gedrag tegenover hun pupillen.

Dat slaat allemaal nergens op. Een bullebak, die jou elk moment voor lul kan zetten, roept niet het beste in jou wakker. Die reduceert je tot iemand die de grote leider alleen maar in een goede bui wil houden. Op den duur leer je wat tot een uitbarsting kan leiden. Dan ga je geen creatief maar juist risicomijdend gedrag vertonen. Zeker aan de laatste jaargangen van DWDD was dat goed te zien. In het programma keerden steeds dezelfde gasten weer terug. Matthijs van Nieuwkerk had de verrassing eruit gescholden, zo doet de grote afrekening in de Volkskrant vermoeden. 

Als een chef vernederen en kleineren tot bedrijfscultuur maakt, wordt dit vaak genoeg overgenomen door diens secondanten en directe medewerkers. Zij vertonen dan kopieergedrag. Dieuwke Wynia, bij DWDD vele jaren de leidster achter de schermen, kon er ook wat van. Zij probeert zich nu een beetje schoon te wassen door te zeggen dat alle verbale agressie toch heel erg door Matthijs kwam, een vorm van lafheid die je wel vaker in kringen van het middle managementaantreft. Zo maken talent en succes je tot je eigen vijand. Je denkt dat je opzweept tot de hoogste kwaliteit. Je bereikt uiteindelijk het tegendeel. 

Bullebakken kom je in alle sectoren van de maatschappij tegen. Managers in de autofabrieken van Henry Ford kon het overkomen dat hun kantoor 's morgens helemaal was leeggehaald. Ze betraden een kaal vertrek. Dan had de grote baas meestal om onnaspeurlijke redenen genoeg van hen gekregen. Neem anders het bizarre gedrag van Elon Musk. De massamedia blijken echter bij uitstek een geschikte biotoop voor het soort leiderschap dat DWDD zoveel jaren heeft gekenmerkt. Anna Wintour van Vogue is een onverdraaglijke bazin. Hoe het eraan toegaat in haar professionele omgeving, werd neergezet in de beroemde film The devil wears Pradamet Meryl Streep in de hoofdrol. Zij was een doetje vergeleken met Roger Ailes, grote man van Fox News in de jaren vlak voor het presidentschap van Trump. Hij kon ook nog eens zijn handen niet thuishouden. Na zijn dood werd rond de persoonlijkheid van Ailes de miniserieThe loudest Voicegemaakt met Russell Crowe. Vlak trouwens wat grensoverschrijdend gedrag betreft, de Australische eigenaar van Fox News, mediatycoon Robert Murdoch niet uit. 

Tiranniek leiderschap in de media is geen fenomeen van onze tijd. James Gordon Bennett, in 1835 de oprichter van de New York Herald, die onder zijn leiding een tijd lang de meest gelezen krant ter wereld werd, was een grillige heerser. Randolph Hearst, die in alle grote steden van Amerika sensationele kranten stichtte, was nog een paar graden erger. Deze doorgefourneerde egoïst maakte mensen om zich heen groot én klein tot hij aan het eind van zijn leven in financiële moeilijkheden kwam en een koekje kreeg van eigen deeg. Orson Welles schilderde een ontluisterend portret van hem in Citizen Kane, volgens veel kenners de beste speelfilm ooit gemaakt. 

Je komt het type in heel de wereld tegen: August Scherl en Axel Springer in Duitsland. Over de giftige sfeer op de redactie van Springers grootste krant Bild, schreef de undercover journalist Günter Wallraff zijn beroemde boek Der Aufmacher, der Mann der bei Bild Hans Esser war. Springer probeerde tevergeefs hem met eindeloze processen kapot te maken. In Frankrijk waren ooit om hun willekeur berucht Maurice Bunau-Varilla van Le Matin enLéon Bailby van L'Intransigeant. De Britse oogst is eveneens groot: Drew Bartholomew (Daily Mirror), Cecil Harmsworth (Daily Mail), Max Aitken (Daily Express). De twee laatstgenoemden werden in de adelstand verheven en stonden dan ook bij het publiek bekend als Lord Northcliffe en Lord Beaverbrook. Harmsworth was in zijn laatste levensjaren meer paranoïde dan ooit en zo gek als een deur. Brazilië: Assis Chateaubriand, beter bekend als Chatô, lastpak. Nederland pronkt op dit gebied met Hak Holdert, die de Telegraaf groot maakte. Niemand was onder hem zijn baan zeker. Joop Lücker, de ex-Telegraaf journalist die na de oorlog De Volkskrant tot ongekende hoogtes opstuwde, was berucht om de angstcultuur die hij wist te scheppen. Sylvia Brandts Buys, feitelijk hoofdredacteur van de Haagsche Post, verscheurde kopij voor de ogen van de auteur. Let wel: haar redactie was destijds misschien wel de beste van Nederland. Dit is een nogal willekeurige greep. De lijst had nog veel langer kunnen zijn.

Hoe zou het komen dat media zoveel aantrekkingskracht uitoefenen op tiranniek talent? Of zouden zulke bullebakken daar juist door worden gekweekt? Het zal wel een combinatie zijn. Het zijn bovendien sterke benen die de roem kunnen dragen, die na zoveel bewieroking nog afstand kunnen nemen van hun eigen monumentaal gelijk. Als je de pluimstrijkerijen begint te geloven, ben je wat dat betreft verloren. Misschien is dat het wel. 

Maar niet alles. Men láát het ook gebeuren in de media. Een bullebak is net zo goed het product van de ondergeschikten. Nooit stromen redacties leeg als de baas weer eens iemand met de grond gelijk heeft gemaakt. Nimmer klinkt applaus als een vernederde ondergeschikte ineens zegt: ''Als je denkt dat je Jezus bent, ga dan eerst eens een stukje op de Haarlemmer Trekvaart wandelen.'' Of: ''Zo’n toon sla je maar aan tegen je partner als die tenminste niet in het Blijf van mijn Lijf Huis zit.'' Dat soort dingen gebeuren niet. Die bedenken de slachtoffers hoogstens 's avonds in bed als ze van schaamte en woede de slaap niet kunnen vatten. 

Eén ding is wel duidelijk: zo’n behandeling schept een rancune die niet voorbijgaat. Bullebakken, jullie kunnen lang je gang gaan, vaak genoeg tot je dood maar ooit komt de dag der wrake. Dan sta je voor het publiek te kijk als wie je in je diepste wezen bent. Ook dat leert de geschiedenis van de media. 

In één scene bracht Orson Welles perfect in beeld hoe een bullebak door zijn omgeving mede wordt gemaakt.

Voor het overige ben ik van mening dat de toeslagenaffaire niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin.

Beluister Het Geheugenpaleis, de podcast van Han van der Horst en John Knieriem over politiek en geschiedenis.