Ik verlang zo naar een ouderwetse kerstmis

De huidige kerstviering is vorm gegeven op grond van normen en waarden uit de Victoriaanse tijd

Nu kerstmis op maandag en dinsdag valt, breidt de sfeer van dit hoogfeest zich uit tot het hele weekend. Vier dagen staan in het teken van door dennengroen omkranste gezelligheid en familiebijeenkomsten. We beleven het feest van de christenen en de gezinnen. Wie buiten de boot valt, is mooi in de aap gelogeerd. Zonder vrienden en zonder geld is kerstmis een zwart gat. De televisie zendt flitsen uit van sporthallen waar de klanten van de voedselbank aan grote tafels zitten om met een driegangendiner te worden gespijzigd. Glunderend laten zij zich de maaltijd goed smaken. Op de televisie heerst de Maastrichtenaar met zijn baton. In menige binnenstad wandelen over de kerstmarkt leden van het lokale Dickensgenootschap in negentiende eeuws kostuum Zij hebben dit geleerd van Deventer, waar dit evenement zulke grote vormen heeft aangenomen, dat de binnenstad met dranghekken moest worden omgeven. Belangstellenden uit het hele land konden slechts mondjesmaat worden toegelaten. Anders hadden Dickensianen en winkelend publiek elkaar vertrapt.

Ik verlang zo naar een ouderwetse kerstmis, niet het gedoe dat door Dickens, prins Albert en ik weet niet hoeveel vroomkoppen aan de onderdanen is opgelegd. Zij brachten een grote omkering te weeg, zij castreerden het feest. Zij maakten er een getemde en geritualiseerde toestand van met zeikerige liedjes, eindeloze kerkdiensten en gezinsmaaltijden waarop de patriarchale orde nog eens werd bevestigd. De kerstman is een lullige figuur die uit zijn zak cadeautjes haalt voor de brave kinderen en niet de lord of misrule.

De huidige kerstviering is vorm gegeven op grond van normen en waarden uit de Victoriaanse tijd. Niet voor niets wordt de hele wereld jaar op jaar doodgegooid met videobewerkingen van A Christmas Carol, de beroemde novelle van Charles Dickens. Iedereen kent het verhaal. Dit biedt als het ware een blauwdruk voor kerstmis zoals het hoort. Een week na het verschijnen op 19 december 1843 waren er al zesduizend exemplaren verkocht. Dat was toen een immens aantal. Ongeveer in diezelfde tijd nam de prins-gemaal van de jonge koningin Victoria, Albert van Saksen-Coburg, uit Duitsland de kerstboom mee. Deze nieuwigheid sloeg meteen in.

Oorspronkelijk was kerstmis juist een feest van uithuizigheid. Het begon min of meer op Sinterklaas en zette zich met verschillende hoogtepunten tot Driekoningen door. De mensen gingen massaal naar de kroeg. Zij namen het er behoorlijk van. De autoriteiten hielden zich op de achtergrond terwijl het volk een heel andere kerstman toejuichte dan wij tegenwoordig. In Engeland heette hij the lord of misrule, in Schotland de abbot of unreason en in Frankrijk Le prince des Sots. Deze vorst gaf leiding aan de optochten en de drinkgelagen die op grote schaal plaats vonden. Wie iets weet van cultuurgeschiedenis herkent in dit alles sporen van de Romeinse Saturnalia, het eindejaarsfeest waarbij voor één keer de heren de slaven bedienden en niet omgekeerd, terwijl men probeerde elkaar zoveel mogelijk in het ootje te nemen. Ook zien wij iets terug van het Joelfeest waarmee de Germanen de terugkeer van het licht vierden en het korten der dagen beschouwden als een voorbode van de lente.

Kerstmis was een woest feest waarop iedereen behoorlijk kon los gaan vóór de oude verhoudingen weer werden hersteld.

Dit prachtige feest is gesneuveld in het grote beschavingsoffensief van de negentiende eeuwse elites. Voornamelijk onder invloed van de Verlichting raakten de notabelen ervan overtuigd dat hún beschaving, hún zelfbeheersing, hún gematigd geloof, hún normen en waarden geen privilege behoorden te zijn. Vóór die tijd meenden zij juist dat deze levensstijl bedoeld was om zich te onderscheiden van de grote massa die in onwetendheid en onmatigheid voortleefde. Daarom moest het volk – met nu en dan een uitlaatklep – stevig onder de duim gehouden worden.

Sinds de eerste decennia van de negentiende eeuw zien wij een ommekeer: de elites kwamen tot de overtuiging dat iedereen van hoog tot laag recht had op hún beschaving. Zij gingen er toe over die aan de hele bevolking op te leggen, met zachte middelen als het kon, met harde hand als het moest. Ze gebruikten daarvoor uiteenlopende middelen zoals massaal (lager) onderwijs, de militaire dienstplicht of de drukpers. Het kwam tot een soort informeel bondgenootschap met strenggelovigen en hun voorgangers, die in uitspattingen nu eenmaal vanouds de zonde zagen.

Het succes van het beschavingsoffensief was fenomenaal. De elites zijn er in geslaagd hun cultuur van zelfbeheersing en gematigdheid in alles aan de massa van de bevolking over te dragen. Zelfs hun dialecten zijn overal verheven tot officiële standaardtaal. We danken er uiteindelijk een hele hoop aan: de democratie, een hoog opleidingsniveau, een levensstandaard van jewelste, een nationaal inkomen dat tientallen malen hoger is dan twee eeuwen terug. En natuurlijk de opwarming van de aarde, de vervuiling van het milieu en microplastics in onze bloedbaan.

De ouderwetse kerstmis heeft echter plaats moeten maken voor die uitgebreide les in familiezin, voor praatjes over licht en vrede, voor beperking tenslotte want het feest is teruggebracht van een maand tot twee geconcentreerde dagen. Daarna klinkt de fabrieksfluit weer. Bij de eigenschappen van de negentiende eeuwse elites hoorden tenslotte ook ijver en werklust. Lediggang maakte plaats voor precies op tijd aan de lopende band staan.

Alleen in sommige uithoeken weten delen van het oude feest zich te handhaven zoals bijvoorbeeld Ameland. De manier waarop Powned uit een mengsel van wraakzucht en geschandaliseerd zijn probeert deze traditie kapot te maken, toont aan hoe diep kleinburgerlijk deze zich onconventioneel noemende omroep is.

De Amelanders strijden de goede strijd die vrijwel overal in ons werelddeel verloren is.

Ik verlang zo naar een ouderwetse kerstmis.

Voor wie genoeg heeft van die weeë kerstmuziek dit

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin.

Beluister Het Geheugenpaleis, de wekelijkse podcast van Han van der Horst en John Knieriem over politiek en geschiedenis. Nu: wat als we Oekraïne laten verliezen.