Ik probeerde een populist te bekeren

Voorgedragen tijdens de Nieuwjaarsreceptie van VluchtelingenWerk Nederland op 12 januari 2023 

Een van mijn favoriete activiteiten die ik dit jaar wil voortzetten, is het verzorgen van de bijeenkomsten voor nieuwkomers ter voorbereiding van het ondertekenen van de participatieverklaring. Als lotgenoten onderling, reflecteren wij daarbij op ons ontwortelingsproces, de bijbehorende vervreemding en de aarding hier. Dit alles gaat gepaard met rouw om datgene wat je achtergelaten hebt.

Zij staan aan de wieg van een ander, nieuw leven. Vervolgens laten wij hen kennismaken met de kernwaarden van de Nederlandse democratie. Prachtig vinden zij artikel 1 van de grondwet waarop onze samenleving sinds Thorbecke voortbouwt. Ook oefenen zij in burgerschap en denken ze na over mogelijke voorstellen aan het stadsbestuur ter verbetering van hun leefomgeving. Want burgerschap ís verantwoordelijkheid. Wij constateren tenslotte dat het feit dat we hier mogen zijn, een compliment is voor Nederland.

Blik van de samenleving
Maar Nederland heeft vele gezichten. In aanloop naar kerst, mocht ik voor de Gelderlander in discussie gaan met een rechts-populistische politicus over de opvang en integratie van vluchtelingen. Het werd uiteindelijk een prettig gesprek met een man die voorheen geen onderscheid kon maken tussen subculturen van migranten die generaties lang in Nederland wonen en vluchtelingen, ondernemende mannen en vrouwen die voor onze ogen uit hun landen weggejaagd zijn.

Het was hem ook ontgaan dat slechts 17 % van de vluchtelingen naar verre, welvarende streken zoals Europa gaat. Verreweg de meesten blijven ‘in de regio’. Inmiddels weet hij dat niet ‘de politiek’, of de nieuwkomer zelf, maar de gehele ontvangende samenleving medeverantwoordelijk is voor de opvang en integratie van vluchtelingen. Ik vertelde hem dat wij deze verantwoordelijkheid moeten dragen door grenzen te stellen en perspectief te bieden, precies zoals wij dat met onze kinderen horen te doen. Ik hoop dat ik hem voor altijd tot het burgerschap bekeerd heb. 

Mijn gesprekspartner staat echter niet alleen. Veel burgers baseren hun beeld van vluchtelingen grotendeels op migrantengroepen die al generaties lang in Nederland leven. Vanuit een multiculturele maakbaarheidsgedachte hebben wij subculturen lange tijd toegestaan om als eilanden in de Nederlandse samenleving te fungeren. Wij hebben het nagelaten hen als individuen te verleiden om volwaardige burgers van Nederland te worden, met alle rechten én plichten die daarbij horen.

Succesvolle integratie vergt natuurlijk inzet, goede wil en bereidheid tot aanpassing van de 'nieuwkomer'. Maar het vergt ook inlevingsvermogen, flexibiliteit en inzet van de ontvangende samenleving, van degenen die het al goed hebben. Zij beschikken immers over de ruimte om goede perspectieven voor hechting aan te bieden. Snel de taal leren, kennismaken met de kernwaarden van onze democratie, en oriëntatie op werk is natuurlijk belangrijk, maar vormen in de praktijk net iets te vaak kille categorieën om af te vinken. Echte, oprechte verbinding komt uiteindelijk van twee kanten.

Terugblik 2022: crises en bewustzijn
Ook voor de ontvangende samenleving is het goed om erbij stil te staan dat democratie een vrije ruimte is waarvan reflectie een essentieel onderdeel uitmaakt. Geen statische toestand, maar een proces dat afhankelijk is van actieve en goed geïnformeerde burgers. Om dat te kunnen doen moeten we reflecteren op en leren van het verleden.

Het jaar 2022 gaat de geschiedenis in als een jaar van vele afschuwelijkheden. Zo zagen we de brute agressie van Rusland jegens Oekraïne en de zegeviering, met terreur en onderdrukking, van het talibanisme op de vrije wereld. Oprukkend nationalisme en fanatisme en hebzucht naar fossiele brandstoffen, lithium en kobalt voedden conflicten in verschillende delen van de wereld. De kassa’s van wapenhandelaars rinkelden luider dan ooit tevoren. Er ontstonden wereldwijd nieuwe stromen vluchtelingen en we waren op verschillende manieren – zoals in Qatar – getuige van de uitverkoop van mensenrechten. Het was ook een jaar van crises in de opvang van vluchtelingen. De tv-beelden van Ter Apel, waar vluchtelingen onder de scheldkanonnade van bang gemaakte dorpelingen op straat sliepen. 

Maar 2022 was ook het jaar waarin we tot het besef zijn gekomen dat de welvaart en vrede waarin wij hier leven toch het product zijn van decennialang opgebouwde democratische verworvenheden. En dat deze zeker niet vanzelfsprekend zijn. De kloof tussen de overheid en burgers was nooit zo zichtbaar en toonde ons zo de noodzaak van actief burgerschap.

Ook zijn wij ons nu pijnlijk bewust van de omvang van onze mondiale voetafdrukken, de impact op onze leefomgeving als een van de rijkste naties op de wereld. En wij weten dat we onze verantwoordelijkheid voor het slavernijverleden van Nederland en daaraan gerelateerd racisme en achterstelling, niet langer kunnen verbloemen. Ook beseffen wij meer dan ooit hoe het is om te vluchten. De beelden uit Oekraïne lieten ons zien wat onschuldige burgers uit de Congo’s, Yemens, Syriës, Myanmars en Libiës van deze wereld al decennialang overkomt.

Hoop voor 2023
Ik hoop dat 2023 het jaar wordt waarin niet alleen Nederland, maar ook Europa als geheel eindelijk met een beschaafd vluchtelingenbeleid komt. Dat opvang en integratie niet alleen een thema blijft voor politieke congressen en bijeenkomsten, maar dat alle maatschappelijke lagen én individuele burgers, de verantwoordelijkheid gaan dragen voor een menselijk en effectief beleid, voor (nood)opvang en sociaaleconomische perspectieven op de langere termijn van de vluchtelingen hier en elders.

Laat 2023 ook het jaar worden waarin verantwoordelijkheid voor de opvang van vluchtelingen wereldwijd genomen wordt. Laat opvang in de regio niet meer misbruikt worden om vluchtelingen in nood te weren uit dit welvarende deel van de wereld. Hierbij moeten fundamentele rechten en levensbehoeften van vluchtelingen voorop staan. Deze mensen moeten opvang krijgen, waarbij zij zich vertrouwd voelen en waarin zij hun eigen toekomst durven te schetsen. Een toekomst waarbij zij niet uitzichtloos in een kamp hoeven te verblijven, wanhopig wachtend op betere tijden.

cc-foto: Roel Wijnants