Ik ben zelden woedend maar na deze voorstelling wel

Nooit eerder zag ik een theatervoorstelling waar ik zo van ondersteboven was. Het voelde alsof er een vrachtwagen over me heen was gereden, alsof ik anderhalf uur lang in een huiveringwekkende achtbaan had gezeten. Ik betrapte mezelf op de meest vreselijke gedachten. Ik was verbijsterd, ontzet en kwam vooral grote woorden tekort die goed mijn gevoel weten te omschrijven. Ik ben boos en schrijf deze woorden met een woede die ik zelden ervaar. Niet het soort woede dat je hebt als je je trein mist, of een verkeershufter tegenkomt maar een veel diepere woede. Noem het een systeemwoede. 

Verloren Onschuld van het Rotterdams Wijktheater is niet zomaar een voorstelling. Het is een soort documentaire waar je middenin zit. Kaltoum Boufangacha en Yuli Minguel vertolken getuigenissen van de slachtoffers van het Toeslagenschandaal. Zo’n zaak waarvan je denkt dat je inmiddels wel weet hoe het zit. Dat je de verhalen wel kent. Dat is niet zo. Iedereen zou deze voorstelling moeten zien. Zodat je nooit kunt zeggen ‘we hebben het niet geweten’. En ja, de associatie van die woorden is niet overdreven, al snap ik dat je denkt van wel. Maar laat me even doorschrijven en lees met me mee.

De ruimte waarin het stuk zich afspeelt is ingericht naar de bijeenkomsten van de Waarheids- en Verzoeningscommissie die na de val van het apartheidsregime werd opgezet door Nelson Mandela en Desmond Tutu. Dat zorgt ervoor dat je als publiek niet alleen toeschouwer bent. Dit gaat ook over jou. Jouw land. Jouw regering. Jouw overheid. Jouw samenleving. Het is een wereld waarvan je niet wil dat die bestaat. En die jarenlang heeft bestaan, onder je ogen, onder je neus. Maar - ik kan het niet anders zeggen - het is nog erger. Het is niet voorbij.

Tijdens de voorstelling, waarin je hoort wat mensen is aangedaan, wordt duidelijk dat er niet alleen een monsterlijk systeem is geschapen maar dat ook de uitvoerders zich als beesten gedragen. Ik kan voorbeelden noemen. Kinderen die moeten poepen in plastic zakken omdat de autoriteiten het water afsluiten van het getroffen gezin. Een moeder die van de ambtenaar geen 100 euro mag besteden aan de begrafenis van haar kind want “die is toch al dood”. Ik kan doorgaan, het een is nog erger dan het andere. Maar die voorbeelden schieten tekort, ook al biggelen de tranen over je wangen. Verloren Onschuld zorgt ervoor dat je er middenin zit, dat de gruwelijkheid doordringt in iedere vezel van je lichaam. Er is geen ontsnappen aan.

De staat voerde oorlog tegen onschuldige mensen, burgers die niets verkeerd hadden gedaan. Die veroordeeld werden omdat ze aan een risicoprofiel voldeden. Het grootste risico?Je huidskleur. Er zijn weliswaar ook slachtoffers voor wie dat niet geldt maar institutioneel racisme is een van de belangrijkste oorzaken van het schandaal. Dat woord schandaal is nog te eufemistisch. Levens van mensen zijn vernietigd. Soms letterlijk. Een getuige verklaart hoe ze met haar gezin moest vluchten naar het buitenland, opgejaagd door de overheid. Anderen vertellen hoe ze jarenlang gevangen werden gehouden in hun eigen huis.

Dat is allemaal geen toeval. Het systeem werd bedacht onder een premier die eerder, toen hij nog staatssecretaris was, werd veroordeeld wegens racisme. Het schaadde zijn carrière niet, integendeel. Hij was veroordeeld wegens institutioneel racisme maar kon gewoon verklaren dat racisme niet bestond. En dat als het wel bestond hij er niks aan kon doen. Toen eenmaal in een officieel onderzoek werd vastgesteld dat onder zijn leiding de overheid zich schuldig had gemaakt aan 'ongekend onrecht' trad hij af. Om vervolgens doodleuk weer aan te treden. Gekozen door een volk dat het niet weet of wil weten.

Het Toeslagenschandaal kon onder meer plaatsvinden omdat de kiezers bang werden gemaakt met de Bulgarenfraude. Buitenlanders zouden onze schatkist komen leegroven. Mijn hemel! Die schrik kwam de politiek wel erg goed uit. Niks zo mak als bange burgers. Later bleek de fraude - mogelijk gemaakt door een achterlijk systeem - reuze mee te vallen. Er zijn zes verdachten veroordeeld voor een paar miljoen. Tienduizenden anderen hebben er de hoogste prijs voor moeten betalen.

Met die kennis in je achterhoofd moet je eens kijken naar hoe de VVD blijft hameren op asielzoekers. De zondebok waar iedereen bang mee gemaakt wordt. Zo bang dat niemand Rutte durft weg te sturen.

Aan het einde van de premièrevoorstelling in wijkgebouw De Hillevliet op Rotterdam-Zuid toen het publiek, dat deels uit slachtoffers bestond, kon reageren werd duidelijk dat het schandaal niet ten einde is. De Belastingdienst begint weer opnieuw. De slachtoffers krijgen weer aanmaningen. Er komen nieuwe gevallen. Het is onvoorstelbaar maar waar en het kan zich allemaal opnieuw voltrekken. Daarom moet er meer veranderen dan tot nu toe gebeurd is.

De apartheid in Zuid-Afrika werd afgeschaft. Maar Rutte zit er nog steeds en de anti-fraudewet die het schandaal veroorzaakte is nog steeds ongewijzigd van kracht.