IJzeren Wet van Noten gekraakt

Op 26 september 2012 publiceerde de toenmalig fractievoorzitter van de PvdA in de Eerste Kamer een opinie-artikel in NRC over de wetmatigheid die hij ontdekt had en “in alle bescheidenheid de IJzeren Wet van Noten” noemde. Kort samengevat: Een fractie in de Eerste Kamer zal een regering nooit aan een meerderheid helpen als haar partijgenoten in de Tweede Kamer tegen het desbetreffende wetsvoorstel gestemd hebben.

De opinie van Noten was erop gebaseerd dat deze wetmatigheid niet alleen zou leiden tot het ‘als een minderheidskabinet regeren’ van VVD en PvdA, maar tevens dat steun in de Eerste Kamer ‘verdiend’ zou moeten worden en dan met name bij fracties die in de Tweede Kamer voor het betreffende wetsvoorstel gestemd zouden moeten hebben. Zonder dat zou regeren vrijwel onmogelijk worden.

Met het aannemen van het Belastingplan is de Wet van Noten door de werkelijkheid ingehaald. Door de grote stelligheid waarmee Alexander Pechtold het belastingplan afwees, dreigde de coalitie naast de steun van het CDA, te biecht te moeten bij OSF, 50plus en Partij voor de Dieren voor de ontbrekende 5 zetels die nodig zouden zijn voor een meerderheid.

Pechtold was zeer helder in zijn afwijzing: “Wat er ligt is een fantasieloos, krampachtig pakket. Voor alle duidelijkheid: dat geld, die 5 miljard, is niet over, dat wordt geléénd. Stop je dat voor een deel in vergroening en in het aanpakken van de werkloosheid, dan kunnen we daar vóór zijn.” 

Zonder dat aan een van de door Pechtold genoemde voorwaarden op een serieuze wijze tegemoet gekomen werd, stemde de D66 fractie in de senaat alsnog in met het belastingplan. Mogelijk om niet de zwartepiet te krijgen van het blokkeren van de belastingverlichting die het kabinet nieuwe populariteit zou moeten bezorgen, maar blokkerende partijen de kiezersgunst zou kunnen kosten. Is het kabinet daarmee zeker van een comfortabele slot-etappe tot aan de verkiezingen die voorzien zijn voor 2017? Allerminst.

Matchfixing De nieuwe samenstelling van de Eerste Kamer blijkt tot wisselende blokkerende meerderheden te kunnen leiden die coalitievoorstellen doen stranden. Zo strandde de Gas- en Elektriciteitswet deze week op de tegenstemmen van CDA, SP, PVV, ChristenUnie, 50Plus, Partij voor de Dieren en de Onafhankelijke Senaatsfractie.

Uit alles wordt duidelijk dat de formatie van een nieuw kabinet de samenstelling van de Eerste Kamer niet kan negeren zoals in 2012 gebeurde, waarbij de coalitie leek te vertrouwen op wisselende meerderheden in de senaat. Dat leidde in veel gevallen tot vormen van politieke matchfixing , waarbij partijen in de Tweede Kamer het op een akkoordje gooiden in de verwachting dat hun collega’s in de Eerste Kamer wetten niet zozeer zouden toetsen aan verenigbaarheid met de Grondwet en op consistentie, handhaafbaarheid en uitvoerbaarheid, maar dat ze zich zouden gedragen als een politieke stempelmachine. Akkoorden die in de Tweede kamer gesloten waren, zouden het bijna vanzelfsprekende uitgangspunt voor hun stemgedrag in de senaat vormen. Dat gebeurde ook veelvuldig in de afgelopen jaren, waardoor veel debatten in de senaat elke andere reflectie dan die van het coalitie- en/of partijbelang leken te missen.

Zo stemden partijen als PvdA, Groenlinks, Christenunie en het grootste deel van D66 in met de nieuwe wet Natuurbescherming, hoewel die in strijd is met hun verkiezingsbeloften om de plezierjacht te verbieden en hoewel die wet tevens strijdig is met internationale verdragen en zelfs besluiten kent die niet open staan voor beroep en bezwaar. Louter op grond van coalitiebelangen zoals dichtgetimmerd in de Tweede Kamer.

Afwegingen Inmiddels wordt duidelijk dat de Eerste Kamer weer meer en meer haar eigen afwegingen gaat maken. Thom de Graaf stemt niet per definitie als Alexander Pechtold en ook voor andere partijen geldt dat ze vaker dan voorheen de vrijheid zullen nemen tot het maken van hun eigen afwegingen.

De nieuwe coalitie-onderhandelingen zullen daarom niet kunnen zonder een serieuze blik op de samenstelling van de Eerste Kamer, die met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid ongewijzigd zal blijven tot medio 2019.  

Regeren zal meer dan ooit vooruitzien moeten worden, en in elk geval zal de behandeling van wetten in de Eerste Kamer daar serieus onderdeel van uit moeten maken, vanaf de formatie.