Hoe Trump een nieuwe fase begint in de oorlog in Oekraïne én binnen de NAVO

Onderstaande tekst wordt vrijdagavond uitgesproken tijdens de maandelijkse bijeenkomst van Stop de Oorlog op het Spui in Amsterdam.

Met het begin van de tweede regeerperiode van Donald Trump in de VS breekt een scherpe verandering aan in de oorlog in Oekraïne én in de Westerse wereld, met name in de NAVO.

Als Trump woord houdt wordt in de eerste helft van dit jaar geprobeerd de oorlog in Oekraïne te stoppen. Tevens wordt van de NAVO-lidstaten geëist dat zij op grote schaal gaan militariseren. In de eerste plaats door de Defensie-uitgaven sterk te verhogen. Dat moet minstens 3% van het Bruto Binnenlands Product worden. Voor Nederland betekent dat een verhoging van zo’n 10 miljard per jaar.

Dat brengt me op de volgende punten.

1.     Make a deal!

De oorlog in Oekraïne die vandaag precies 35 maanden oud is, gaat een nieuwe fase in. Deze fase werd afgelopen woensdag ingeleid met een bericht op Trumps sociale media-kanaal Truth. In een korte oproep maande hij Poetin om een einde aan de oorlog te maken door middel van ‘een deal’. Na een verwijzing naar de vruchtbare alliantie van de Sovjet-Unie en Westerse, vooral Amerikaanse, troepen in de Tweede Wereldoorlog bij het verslaan van het nazisme, uitte Trump nog wat lof over de Russische president om hem vervolgens enkele dreigementen toe te voegen. Als Rusland niet over de brug komt voor een overeenkomst zal hij harde sancties en hoge tarieven aan Rusland opleggen. Dat alles pakkend samengevat in de slotzin MAKE A DEAL.” NO MORE LIVES SHOULD BE LOST!!!

Bij een uitwerking van deze punten opperde hij ook om tot vermindering van kernwapens over te gaan. Dat was een verrassende maar niet uitgewerkte opmerking tijdens een video-speech voor het Wereld Economisch Forum in Davos.

Het is een duidelijk begin van een andere Amerikaanse politiek in de oorlog in Oekraïne. Vol van Trump-retoriek, met aantrekken en afstoten, waarvan de praktische betekenis nog maar moet blijken. Rusland heeft door de invoering van een oorlogseconomie geen structurele schade geleden van de grootschalige sancties. Er zijn moeilijkheden, zo geeft Moskou toe, maar naar eigen zeggen geen onoverkomelijke problemen. Rusland exporteerde in 2023 goederen ter waarde van slechts 4,9 miljard dollar naar de VS. Dat was al niet veel als gevolg van de lopende strafmaatregelen. De cijfers over 2024 zijn nog niet bekend maar zijn waarschijnlijk lager dan in 2023. Of er nog veel is te sanctioneren aan de economie in Rusland is ook zeer de vraag. Dat roept vragen op over de effectiviteit van deze dreigementen. Zal de Russische regering daarvan schrikken? Hoe dan ook, Poetin laat weten bereid te zijn voor gesprekken.

De hoofdgezant die de werkzaamheden moet gaan uitvoeren is Keith Kellogg. Hij zei dat een deal in 100 dagen moet worden bereikt. Dat zou betekenen dat dat per 1 mei moet zijn beklonken. Dat is een duidelijke termijn voor de nieuwe fase. Een goede drie maanden.

2.     Oekraïense inbedding in het westen

Misschien zal de Russische regering niet zijn geschrokken van de dreigementen over invoertarieven en sancties, maar de kans dat Zelensky huivert is veel groter. Voor Oekraïne is het veel onduidelijker wat de VS nog wil bijdragen aan de Oekraïense oorlogvoering.

Al vanaf het begin van zijn aanbod tot onderhandelen heeft Zelensky gevraagd om ‘een datum voor Oekraïens lidmaatschap van de NAVO’. Liefst zo snel mogelijk, maar het is duidelijk dat de NAVO dat niet als geheel wil. Niet alleen zijn Hongarije en Slowakije tegenstander. Ook Duitsland en de VS willen het niet. Rusland hoeft alleen bij zijn oude eis te blijven dat Oekraïne geen lid van de NAVO mag worden en het zal niet gebeuren. Dat was de blunder van het Westen om tegen deze Russische voorwaarde in te blijven beuken.

Zelensky heeft de afgelopen tijd gewerkt aan binding van Westerse landen. Hij wil voorkomen dat een overeenkomst wordt gesloten tussen de VS en Rusland zonder invloed van Oekraïne. Voor een dergelijke invloed zijn geen garanties, maar de bedoeling van Zelensky is onmiskenbaar. De Westerse landen verlokken met economische voordelen in het Oekraïne van na de oorlog. Het Westen vragen om militair bij te blijven dragen aan Oekraïne, liefst met een vredesmacht ná een bestand.

Daarom stond het begrip veiligheidsgaranties centraal. Daarvoor zijn twee middelen benut. Bilaterale samenwerkingsverbanden met Westerse landen. Nederland had vorig jaar al zo’n overeenkomst gesloten. De meeste recente is die van Groot-Brittannië. De Britse premier Starmer heeft een partnerschap voor 100 jaar gesloten met Oekraïne. Het is een samenwerkingsakkoord op veel terreinen. Wetenschap, energie, cultureel, economie en militaire samenwerking. De nadruk ligt op wapenleveringen en Starmer meldde dat dat ‘goede banen’ in de Britse wapenindustrie zal betekenen.

3.     Een Westerse vredesmacht in Oekraïne?

De laatste maanden werd bekend dat enkele grote Europese landen plannen maakten voor een ‘vredesmacht’ in Oekraïne. Frankrijk gaat voorop en nu blijkt ook dat Polen en vooral Groot-Brittannië mee willen doen. Starmer bevestigde hardop dat Groot-Brittannië troepen wil leveren. Over de organisatie en welke vorm van troepenleveranties moet nog veel worden gepraat. Duidelijk is dat er tal van opties worden overwogen en georganiseerd.

Zelensky heeft tijdens de conferentie in Davos, afgelopen week, gesteld dat een (Europese) vredesmacht van minstens 200.000 troepen nodig is om de situatie na een staakt-het-vuren te beschermen. Dat gaat gewoon niet lukken. Dat betekent dat Oekraïne zich ook tot de VS moet wenden om een dergelijke grote macht bijeen te kunnen brengen. Bij een interview met Bloomberg in Davos heeft Zelensky inderdaad de hulp van de VS ingeroepen in geval van een dergelijke vorm; een vredesmacht. Een vredesmacht die effectief in Oekraïne moet optreden moet ook Amerikaanse troepen bevatten.

Behalve in geval Rusland economisch en militair instort in de komende maanden, kan Poetin de woelingen in het Westen uitzingen en drukt het Russische leger langzaam maar zeker door de laatste Oekraïense verdedigingslinie in het oosten. Als dat gebeurt zal de Russische regering verder gaande eisen stellen aan het resterende Oekraïne. Daaronder een neutrale positie en geen vredesmacht die uit Westerse troepen bestaat. De pogingen van Zelensky om een internationale troepenmacht samen te stellen, zouden daarmee tevergeefs worden.

Het risico dat Trump vastloopt met zijn voortvarende deal-initiatieven is helemaal niet uit te sluiten en zou tot Amerikaanse desinteresse kunnen leiden. Wat de gevolgen daarvan zijn, is niet te overzien. In ieder geval geen deal op 1 mei. De ontwikkelingen in de oorlog in Oekraïne zijn van cruciaal belang. Kallas van de EU en Rutte van de NAVO zullen alles op alles zetten om een Oekraïense nederlaag af te wenden. Maar wat betekent het voor Europese landen als dat niet of niet helemaal lukt.

4.     Wat gaat Europa doen?

Het begin van het Trump-tijdperk heeft niet alleen gevolgen voor de oorlog in Oekraïne. De Trans-Atlantische wereld zoals we die in 80 jaar hebben leren kennen, staat onder grote druk. Dat betreft de economische betrekkingen, maar ook de politieke en militaire verhoudingen. De NAVO die als succesvol is voorgesteld in de laatste jaren kampt met een crisis. De meest oppervlakkige uitingsvorm hiervan is de eis van de nieuwe Amerikaanse regering dat alle NAVO-lidstaten hun jaarlijkse defensiebudgetten sterk moeten verhogen. Na tien jaar hangen en wurgen is het sommige landen, zoals Nederland gelukt, om 2% van het Bruto Binnenlands Product aan Defensie uit te geven. Dat moet op zeer korte termijn naar minstens 3% worden verhoogd.

Voor Nederland is dat een verhoging met 10 miljard per jaar. Rutte, de baas van de NAVO is de NAVO-leden aan het opjutten dat te doen. Hij richt zich daarbij zonder zich in te houden op sociale voorzieningen. Het is een aanslag op de positie van de gemiddelde burger in heel Europa. Dat zal leiden tot sociale spanningen. Trump verhoogde de druk door over 5% BBP te spreken.

Deze eisen en het unilaterale gedrag van Trump leiden tot denkmodellen over nieuwe verhoudingen in de Westerse wereld. Een voorbeeld.

1.     Alles blijft hetzelfde. Alle NAVO-landen doen grote wapenuitgaven in de VS en betalen dat uit publieke diensten. Het gevolg daarvan zijn verscherpte sociale tegenstellingen.

2.     De Europese landen vormen een Europese poot binnen de NAVO en proberen te schipperen met de nieuwe Amerikaanse beleidslijn. Dat leidt weldegelijk tot grote verhogingen in het defensiebeleid.

3.     De EU werkt aan een Europees leger dat (geleidelijk aan) afstand neemt van de VS. Dat leidt ook tot forse verhogingen van het Defensiebudget, maar die worden in Europa besteed aan een eigen defensie-industrie en een eigen leger. Rob Jetten van D66 wil dat en daarvoor is die partij bereid 10 miljard per jaar meer aan Defensie te besteden.

4.     Een heel andere aanpak is een vredespact voor heel Europa inclusief Rusland. Zo’n vredespact regelt en garandeert veiligheidsgaranties voor iedereen. In de eerste plaats door maatregelen van wederzijds vertrouwen te nemen en geleidelijk aan te ontwapenen. Bijvoorbeeld door kernwapens te beperken of beter, uit te bannen. Een van onze eisen is een Kernwapenvrij Europa. Dat alles onttrekt de bodem aan een wapenwedloop en aan een sociale afbraak ten bate van de wapenindustrie.

De discussie over deze modellen is nu begonnen en de NAVO wordt daarbij onderwerp van debat.

Na de hete fase

Vandaag begint een nieuwe fase in de oorlog. Het zou voor de Oekraïense bevolking, het Oekraïense leger en voor de Russische soldaten al heel wat waard zijn als de ‘hete fase’ binnenkort wordt beëindigd. We roepen de Nederlandse regering op daar actief aan te werken.

Als dat al lukt, breekt een Koude Oorlog in Europa aan die enorme kosten voor de volkeren van Europa met zich mee brengen. Die kosten zijn sociaal onaanvaardbaar. Dat betekent dat de vredesbeweging en de vakbeweging moeten samen werken aan een veilig en sociaal Europa een ook een nieuwe fase voor progressief Nederland.

Tot de volgende keer.