Isoleren en imiteren: hoe Rutte de PVV afstopte

“Dit zijn de kwartfinales” tegen “het verkeerde populisme.” Zo betitelde premier Mark Rutte (VVD) de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen. De halve finales zijn in Frankrijk in mei en de finale in Duitsland in september, zo vertelde hij twee dagen voor de verkiezingen de verzamelde internationale pers. Die pers was massaal naar Den Haag getogen om verslag te doen van een boeiende kwartfinale.

Inmiddels regende het al wekenlang persverzoeken bij de UvA, mijn universiteit. Zelf stond ik media te woord uit Australië, Brazilië, Canada, de VS en diverse Europese landen. Alle vragen die ik kreeg waren variaties op hetzelfde thema. Zou de PVV de grootste worden? Zou ze dan gaan regeren? Zou die partij ook de premier leveren? Zou Nederland de EU verlaten? Zou de EU daarna uiteenvallen?

Op 15 maart volgde de voorspelde anticlimax. Circa negen op tien kiesgerechtigden stemde niet  op de PVV. De dag na de verkiezingen was ik in Den Haag voor een live interview met Al Jazeera. Het was een drukte van belang, het Plein stond vol met journalisten. Journalisten die allemaal maar één ding wilden weten: wat was er gebeurd met de PVV? Hoe kon ze nou in elf weken twaalf zetels verliezen?

In mijn boek, dat momenteel wordt gedrukt, doe ik de volgende theorie uit de doeken: een gevestigde partij kan het electorale succes van een extremere partij reduceren door een combinatie van twee tactieken. Ten eerste door die partij stelselmatig te boycotten. Ten tweede door hetzelfde soort beleid voor te stellen als de extremere partij. Ik noem deze combinatie ‘de strategie van isoleren en imiteren.’

Voorbeeld van deze gecombineerde strategie biedt Vlaams Belang, sinds 1989 geconfronteerd met een cordon sanitaire. Pas toen rond 2010 een centrumrechtse partij zijn retoriek overnam implodeerde Vlaams Belang. Ander voorbeeld is Front national in Frankrijk. Uitsluiting kostte de partij alleen veel kiezers van 2004 tot 2012, toen ijzervreter Nicolas Sarkozy de macht had in de centrumrechtse partij.

Deze theorie toets ik in mijn boek op basis van gegevens over 28 uiterst linkse en uiterst rechtse partijen in 15 landen sinds 1944. Afgelopen Tweede Kamerverkiezing kwam te laat voor mijn boek. Werkte de strategie ook op 15 maart? We bekijken een enquête die Kantar Public afnam bij 2.144 Nederlanders, representatief voor alle kiesgerechtigden. Vanaf oktober zijn ze viermaal ondervraagd.

In oktober overwogen 410 van de 2.144 personen PVV te stemmen, maar dat deden ze op 15 maart lang niet allemaal. Van de afhakers stemde 20% VVD en bleef 11% thuis. De rest verdeelde zich over een dozijn andere partijen. Veel kiezers keerden zich plots van de PVV af – zoals ook Vlaams Belang en  Front national eerder was overkomen. Kwam dat door Ruttes strategie van isoleren en imiteren?

Wat betreft isoleren ontmoette Rutte op 15 januari veel scepsis toen hij zei dat de kans op regeren met de PVV “nul” zou zijn. Bovendien sloot hij niet alle samenwerking uit, zoals bij een cordon sanitaire. Toch verwachtte daarna slechts 22% van de potentiele PVV-kiezers dat andere partijen indien nodig zouden samenwerken met de PVV. In de ogen van de meeste kiezers stond de partij buitenspel.

Wat betreft imiteren viel Ruttes brief “aan alle Nederlanders” van 22 januari op. Wat je er ook van vindt, het was vast een sluwe strategische zet om de PVV na te apen. Bij het overwegen van een PVV-stem speelde een grote rol in hoeverre kiezers de VVD geschikt vonden om immigratieproblemen aan te pakken. Van degenen die de VVD ongeschikt vonden stemde 68% PVV.

Daarentegen bracht slechts 39% van de potentiele PVV-stemmers die de VVD geschikt vonden om immigratieproblemen op te lossen een PVV-stem uit; liefst 17% switchte naar de VVD. Verwachte uitsluiting van de PVV lijkt dat effect enigszins te versterken: van de PVV-kiezers die de VVD geschikt achtten en aannamen dat de PVV werd uitgesloten stemde 36% PVV en 20% VVD.

Dit zijn te kleine aantallen voor een overtuigende toets van de theorie. Bovendien biedt Ruttes strategie van isoleren en imiteren geen alomvattende verklaring voor het tegenvallende resultaat voor de PVV: de relatieve onzichtbaarheid van haar leider tijdens de campagne speelde vast ook een rol. Niettemin lijkt Ruttes strategie een demper te hebben gezet op de aantrekkingskracht van zijn rivaal.

Hiermee treedt Rutte in de voetsporen van voormalig VVD-leider Frits Bolkestein. In 1991 paste Bolkestein de strategie toe tegen toenmalig anti-immigratiepartijleider Hans Janmaat. Bolkestein uitte eenzelfde soort kritiek op het integratiebeleid en hield tegelijkertijd vast aan strikte buitensluiting van Janmaat. Het werd gezien als succesvolle strategie; Bolkestein bleef nog zeven jaar VVD-leider.

En Rutte? Die kan na deze kwartfinale nog wel even door.