Hoe rechts denken wel tot complotdenken moet leiden

Er is een opvallende correlatie tussen complotdenken en politieke overtuigingen. Naarmate we verder de rechterzijde van het politieke spectrum opschuiven, worden de complottheorieën extremer. Zo heeft de centrumrechtse minister Yeşilgöz het over een vaag gedefinieerd 'wokeisme' dat zogenaamd een bedreiging zou vormen voor onze democratie, bij de rechtsere partijen als JA21 wordt het gehele vakgebied klimaatwetenschap vaak al als een complot beschouwd en bij de extreemrechtse partij Forum voor Democratie heeft men het nu al over reptielwezens die stiekem de wereld zouden regeren.

Deze correlatie is echter niet louter een toevalligheid en kan juist goed verklaard worden vanuit de interne logica van het rechtse gedachtegoed. Om dit te begrijpen, moeten we eerst duidelijk maken wat de termen 'rechts' en 'links' eigenlijk betekenen. Hoewel de termen heel vaak worden gebruikt, kunnen de meeste mensen ze namelijk niet echt goed definiëren.

De termen komen uit de tijd van de Franse revolutie, toen leden van het Assemblée Nationale debatteerden over de toekomst van Frankrijk. De aanhangers van de koning zaten aan de rechterkant van de voorzitter en de voorstanders van de revolutie aan de linkerkant. Sindsdien gebruiken we de term 'rechts' voor mensen die voor een meer hiërarchisch systeem pleiten, en 'links' voor mensen die voor een meer egalitaire samenleving zijn.

Zo is de VVD bijvoorbeeld centrumrechts, aangezien ze voor het kapitalisme zijn, een hiërarchisch economisch systeem, maar nog wel vinden dat iedereen een kans moet krijgen om te slagen binnen dat systeem (ook al is die kans voor kinderen van rijke ouders een stuk groter dan die van andere kinderen). Een partij als de SGP zien we als verder rechts, omdat ze niet enkel sterk pro-kapitalistisch zijn, maar bijvoorbeeld ook vinden dat mannen en hetero’s hoger op de sociale piramide moeten staan dan vrouwen en LHBT-mensen.

Door deze verschillende standpunten zijn rechtse en linkse mensen ook geneigd maatschappelijke problemen op een andere manier te analyseren. Aan de linkerkant probeert men de grote systemen in onze samenleving te ontleden, om er zo achter te komen welke hiërarchieën binnen onze samenleving voor problemen zorgen. Aan de rechterkant wilt men deze hiërarchische systemen juist in stand houden, dus daar zal men de oorzaak van maatschappelijke problemen voornamelijk bij individuen zoeken.

Na de moord van George Floyd hadden linkse Amerikanen het bijvoorbeeld direct over ideeën voor hervormingen binnen de politie, terwijl aan de rechterkant de 'rotte appels' binnen de politie aansprakelijk werden gehouden (of in extreme gevallen, zelfs het slachtoffer zelf). Maatschappelijke problemen oplossen is voor hen enkel een kwestie van de goede mensen op de juiste plek in de hiërarchie zetten, in plaats van het ontmantelen van het hiërarchische systeem zelf. Dit is ook waarom rechtse mensen zich vaak aangevallen voelen wanneer linkse mensen het hebben over dingen als 'institutioneel racisme'. Ze denken zelf altijd in termen van schuld en denken dus dat er wordt gezegd dat zij zich schuldig moeten voelen omdat ze wit zijn, ook al is dit helemaal niet wat de term betekent.

Dit verschil in focus zorgt voor een tweevoudig probleem op rechts. Ten eerste zorgt het ervoor dat ze niet in staat zijn om hele grote problemen te verklaren of aan te pakken. Hoe verklaar je bijvoorbeeld een probleem zoals klimaatverandering zonder te kijken naar de gigantische invloed die oliebaronnen en multinationals hierin hebben? We kunnen moeilijk spreken over de 'rotte appels' bij Shell, terwijl alle andere oliebedrijven net zo goed het milieu vervuilen. Dit probleem heeft overduidelijk een systematische oorzaak die door rechts niets benoemd kan worden.

Ten tweede zorgt het er ook voor dat ze niet kunnen verklaren hoe mensen op de verkeerde plek in de piramide terechtkomen. Als iemand bijvoorbeeld gelooft dat vrouwen biologisch enkel in staat zijn om het huishouden te doen en voor de kinderen te zorgen, staat hij vervolgens voor het dilemma om uit te leggen hoe er dan alsnog steeds meer vrouwelijke architecten en advocaten zijn. Als zij geloven dat de markt de meest competente mensen op de juiste plek zet en er toch steeds meer mensen uit een groep die zij als niet-competent zien hoger op de piramide komen, betekent dit dat ten minste één van hun standpunten niet lijkt te kloppen.

Dit is waar het rechtse complotdenken vandaan komt. Het dient als oplossing voor beide van deze problemen. Hoe kan het dat ons perfecte kapitalistische systeem zoveel ecologische schade aanricht? Volgens de website 'climategate.nl' liegen de wetenschappers simpelweg over de data omdat ze in een complot zitten met het WEF om de wereld communistisch te maken.

En hoe kan het dat vrouwen en minderheden inmiddels ook steeds vaker op topposities terecht komen? Dat is een complot van de 'postmoderne neo-marxisten' om door middel van positieve discriminatie de Westerse samenleving om zeep te helpen, aldus de Canadese psycholoog Jordan Peterson.

Rechts heeft simpelweg het nadeel dat we al leven in het systeem waar zij voor pleiten, namelijk een kapitalistisch systeem waarin iedereen die wit, hetero en/of een man is een streepje voor heeft. Hierdoor kunnen ze (wat zij zien als) maatschappelijke problemen niet verklaren door naar structurele oorzaken te kijken, want dan zouden ze immers geconfronteerd worden met het feit dat het systeem waar ze voor pleiten simpelweg niet zo goed werkt als ze dachten.

Als er vervolgens ook nog eens geen duidelijke dader aan kan worden gewezen, zoals een incompetente directeur of een corrupte politicus ergens in de hiërarchie, dan bedenken ze simpelweg zelf een dader. Complotdenken komt dus niet enkel natuurlijk voort uit rechts gedachtegoed, het is noodzakelijk om überhaupt rechts te kunnen blijven denken.

Als er niet kan worden gekeken naar structurele oorzaken, moet je wel op zoek gaan naar schuldigen. Bij de VVD neemt dit nog de relatief onschuldige vorm aan van een groep 'wokeïsten' die zogenaamd de maatschappij zouden polariseren. Die theorie is voor hen een stuk makkelijker te aanvaarden dan de realiteit, namelijk dat die polarisatie voortvloeit uit de economische onzekerheid en gebrek aan vertrouwen in de politiek, die beide door hun beleid zijn veroorzaakt.

Hoe verder men naar rechts gaat, hoe extremer de complotten moeten worden om de wereld nog vanuit een steeds rechtser paradigma kunnen te verklaren. Laten we hopen dat deze steeds verdergaande complottheorieën ervoor zullen zorgen dat steeds minder mensen zich nog thuis zullen voelen bij extreemrechts.

cc-foto: Alde party