Hoe moet links reageren op de coronacrisis?

De coronacrisis is een crisis van ongekende omvang en met dramatische gevolgen. Het gaat om een wereldwijde gezondheidscrisis, een crisis van de gezondheidszorg en een financiële en economische crisis. In een wereld die al langere tijd gekenmerkt wordt door een grote mate van instabiliteit, gebrek aan internationaal leiderschap, de opkomst van nationalisme, racisme en rechtspopulisme en een zwakke organisatie van de arbeidersklasse, van sociale en linkse bewegingen.

Internationaal staan we pas aan het begin van de coronapandemie. Het coronavirus heeft na China vooral toegeslagen in West Europa, maar de verspreiding gaat snel en zodra de besmetting de vluchtelingenkampen in het Midden Oosten en Zuid Europa, en de sloppenwijken in Afrika, zuidoost Azië en Latijns Amerika bereikt (voor zover dat nog niet is gebeurd) zijn de gevolgen niet te overzien. De gezondheidszorg in die landen kan een explosieve stijging van besmettingen niet aan, zeker niet in de metropolen met tien tot twintig miljoen inwoners, waar de mensen dicht op elkaar leven.

De economische effecten van deze crisis zijn enorm. Het gaat niet alleen om de economische gevolgen van de pandemie op zich, hoe groot die ook zijn, maar ook om het feit dat de pandemie als ontsteker functioneert voor een recessie/crisis die al langere tijd op de loer ligt. Met een wereldwijde toename van ongelijkheid en groeiende verarming in het verschiet. De meest kwetsbare groepen worden het hardst getroffen.

Het is geen toeval dat er de afgelopen jaren in steeds hogere frequentie nieuwe virussen opduiken, zoals MERS, SARS, H1N1, Zika, Ebola. Dat heeft alles te maken met de neoliberale globalisering, het zieke en ziekmakende systeem van voedselproductie gedomineerd door de agro-industrie en het verdwijnen van natuurlijke ecosystemen, met name primaire bossen.

De farmaceutische industrie, gedomineerd door ‘big farma’, is gericht op het maken van winst en daarom meer geïnteresseerd in het ontwikkelen van geneesmiddelen voor relatief kleine groepen patiënten met veel koopkracht dan op medicijnen met een preventieve werking tegen ziekten die grote groepen arme mensen raken. Op fundamenteel en onafhankelijk onderzoek aan universiteiten is grootschalig bezuinigd, ook in Nederland. Veelbelovende programma’s zijn stopgezet. Onderzoek naar virussen heeft voor de bedrijfstak nauwelijks prioriteit zolang van een uitbraak geen sprake is. Langetermijnplanning is noodzakelijk – maar de markt voorziet daar niet in.

De verspreiding van het virus en de ontwikkeling tot een pandemie was mede mogelijk door de zware bezuinigingen in de curatieve en preventieve gezondheidszorg en de golf van privatiseringen van de afgelopen decennia. Als gevolg hiervan ontbreken in de openbare gezondheidszorg voldoende voorraden aan elementaire voorzieningen, zoals intensive care bedden, beademingsapparatuur, test apparatuur en zelfs mondkapjes. Door het ontbreken van testen in Nederland, de rest van Europa en de VS was een aanpak gebaseerd op voldoende testdata zoals onder andere in Zuid Korea, Taiwan en Singapore onmogelijk. Dat heeft tot verdere verspreiding geleid.

Bij een zo ernstige crisis is een snel en resoluut optreden van de overheid noodzakelijk. Door veertig jaar bezuinigen, privatiseren en marktwerking en door arrogant superioriteitsdenken – is de overheid onvoldoende voorbereid en toegerust voor een dergelijke crisis. Daar komt bij dat de overheid vooral gevestigde belangen beschermt. Steun aan bedrijven en bedrijfstakken krijgt prioriteit boven steun aan mensen die zich het minst kunnen verweren: daklozen, vluchtelingen, arbeidsmigranten, alleenstaande ouderen, zzp’ers, flexibele arbeidskrachten; aan vooral vrouwen en mensen van kleur die in de zorg, schoonmaak en thuis opdraaien voor de gevolgen van de epidemie en de getroffen maatregelen.

Ingrijpen in crises als deze is noodzakelijk. Van een overheid mag worden verwacht dat ze de bevolking beschermt door het afkondigen van bepaalde verordeningen en het verdelen van schaarse middelen. Afgezien van het feit dat de getroffen maatregelen selectief zijn, kwamen ze vaak ook te laat. Dat was het geval met het sluiten van scholen, met het starten van testprogramma’s en met de maatregelen die ‘social distancing’ mogelijk maken. Toch moeten we ernstig onder ogen zien dat autoritaire maatregelen de relatie tussen burgers en de staat op de lange termijn fundamenteel kunnen veranderen. Een crisis van deze omvang is een ideale gelegenheid om nu allerlei maatregelen door te zetten die onder ‘normale’ omstandigheden niet genomen kunnen worden – zoals extreme vormen van controle, beveiliging en toezicht. Dit is wat Naomi Klein ‘shocktherapie’ noemt. Het is van belang de samenleving en democratische en sociale rechten te beschermen. Het vergt een kritische houding en massale initiatieven ‘van onderop’ om nieuwe vormen van solidariteit, verzet en democratische controle mogelijk te maken.

Het coronavirus maakt geen onderscheid naar huidskleur. Iedereen kan er door besmet raken. Hoe ernstig de ziekte bij een persoon toeslaat, hangt af van verschillende factoren: leeftijd maar ook sociale klasse en individuele conditie en gezondheid. Het coronavirus is kleurenblind, maar de maatschappij waarin het virus toeslaat is dat niet. Het virus treft mensen van kleur buitengewoon hard, omdat ze naar verhouding vaker arm zijn, onder slechte omstandigheden leven, minder mogelijkheden hebben om afstand van anderen in acht te nemen en minder toegang tot gezondheidszorg hebben. In deze crisis hebben we te maken met de versterking van racisme en vreemdelingenhaat. De omschrijving van corona als ‘een buitenlands virus’ (Trump) en discriminatie van en geweld tegen mensen met een Aziatische achtergrond zijn daar uitdrukking van. Voor rechtspopulisten en post-fascisten is een dergelijke crisissituatie – met de daarbij behorende angst en frustratie onder de bevolking – bovendien een ideale voedingsbodem voor hun giftige ideeën over ‘wij’ en ‘de ander’, de noodzaak van autoritair leiderschap en het sluiten van de grenzen.

Links maakt een fout als ze denkt dat dit alles vanzelf overgaat en ze vast kan houden aan de gebruikelijke prioriteiten en gangbare wijze van werken. Links moet nauwkeurig het specifieke verband van deze crisis en het DNA van het kapitalistisch systeem analyseren. Zowel de directe oorzaken – namelijk de door winst gedreven globale agro-industrie en de rol van de multinationale en agro-industriële ondernemingen – als de oorzaken van de verspreiding, namelijk de afbraak van gezondheidssystemen en de rol van ‘big farma’. Ook het crisisbeleid van de overheid moet kritisch bezien worden. Het is duidelijk dat het gevaar van dit virus onderschat is en maatregelen te laat of te halfslachtig waren en er onvoldoende medische en andere capaciteit is vrijgemaakt.

Links moet in de strijd tegen de crisis uitgaan van de belangen van de getroffenen en de meeste kwetsbaren en niet van het veilig stellen van de politieke en economische belangen van de rijken. Het impliceert het onmiddellijk in gemeenschapshanden brengen van de hele gezondheidsinfrastructuur, de socialisatie van privéklinieken, medische voorraden en van alle voorzieningen en diensten en personeel die verder ingezet kunnen worden om hulp aan de slachtoffers te verlenen en verdere verspreiding van het virus te voorkomen.

Voor de meest kwetsbare groepen: vluchtelingen, daklozen, arbeidsmigranten, mensen met psychiatrische problemen, mensen (met name vrouwen en kinderen) die slachtoffer zijn of dreigen te worden van (huiselijk) geweld en kwetsbare mensen uit LHBTIQ gemeenschappen, dient veilige huisvesting te worden geregeld, bijvoorbeeld in de leegstaande hotels, bedrijfspanden en andere geschikte accommodaties. Huisuitzettingen of sancties wegens huurschuld en het afsluiten van voorzieningen wegens wanbetaling moeten verboden worden. Iedereen moet ongeacht verzekering gratis toegang hebben tot alle noodzakelijke medische voorzieningen, medicijnen en beschermingsmiddelen. Voor mensen in gevangenschap moeten specifieke maatregelen genomen worden die hun gezondheid beschermen.

Alle werknemers dienen van voldoende beschermende middelen te worden voorzien en in staat gesteld worden om de noodzakelijke voorzorgsmaatregelen tegen besmetting in acht te nemen, zoals de FNV eist. Iedere werkplek waar dit niet het geval is moet door de werknemers zelf worden gesloten, waarbij zij hun volledige loon doorbetaald krijgen. De staking van de Italiaanse arbeiders in de auto-industrie is een voorbeeld van noodzakelijke sociale strijd op dit vlak. Alle werknemers in niet-essentiële productie en diensten moeten het recht hebben om het werk te staken met behoud van loon.

Iedereen die door de crisis of door de maatregelen in het kader van de crisis geheel of gedeeltelijk werkloos raakt of in inkomen achteruit gaat dient volledig gecompenseerd te worden om de koopkracht in stand te houden. De salarissen in vitale sectoren als de zorg en het onderwijs dienen drastisch verhoogd te worden. Dat geldt in de eerste plaats voor die van schoonmakers, verpleegkundigen en ambulance personeel en andere onderbetaalde functies.

Door de noodzaak om afstand van elkaar te houden moeten allerlei sociaal culturele instellingen en zelfs voedselbanken sluiten en raken mensen geïsoleerd. We zien initiatieven ontstaan om slachtoffers van het virus, mensen die in isolatie zitten of werkers in de zorg te helpen en te steunen. Door boodschappen te doen, op kinderen te passen, bepaalde taken over te nemen of gewoon contact te onderhouden. Dat soort initiatieven kunnen niet genoeg gesteund en geprezen worden. Maatschappelijke organisaties, vakbonden en sociale bewegingen moeten zich inzetten om het samenleven te verdedigen en zelforganisaties te steunen en uit te bouwen op manieren die in overeenstemming zijn met de noodzakelijke voorzorgsmaatregelen. Solidariteit is ons belangrijkste wapen in deze crisis.

De coronacrisis en de klimaatcrisis vertonen overeenkomsten. De oorzaken liggen in een economisch systeem gedreven door winsthonger en uitbuiting van arbeid en natuur en een breuk tussen economie en ecologie. Er worden nu ongepland enkele maatregelen getroffen die eerder genomen hadden moeten worden, zoals het beperken van het vliegverkeer en het woon-werkverkeer en het afgelasten van geld en energie verslindende spektakels als de Formule 1-races. Tegelijkertijd worden veel noodzakelijke maatregelen die de transitie naar een koolstofvrije en groene economie dichterbij brengt nog niet genomen. We moeten strijden voor een samenleving waarin dergelijke maatregelen planmatig en structureel worden, zodat – als de coronacrisis is uitgewoed – het kapitalisme niet weer zijn gewone gang neemt.