Hoe met het complotdenken om te gaan?

Met het complotdenken gaat het op en neer. In de huidige tijd lijkt het ook weer een hype. De tijd dus waarin de centrale maatregelen om het coronavirus er wat onder te houden, van bepaalde zijde – ‘mijn vrijheid is in het gedrang, er is groot bedrog gaande’ – nogal weerstand oproepen. Dat denken raakte me voor het eerst toen tijdens het presidentschap van Bush jr. bij de instorting van de Twin Towers op ‘nine-eleven’ uit bepaalde kringen de verdachtmaking werd geuit, dat de opdracht voor dit geweld uit de kring van de Amerikaanse machthebbers kwam.

Ik schreef toen veel in vooral Het Parool, had zo nogal journalistieke contacten en begreep al gauw dat de Amerikaanse oppositie, dus de Democraten aldaar dan, als dit waar zou zijn, gehakt van Bush jr. en zijn ministers zou hebben gemaakt. Toch bleven velen erin geloven, tevens hier in Europa. Zo herinner ik me ook iemand van het ‘Filosofisch Cafe Leiden’, dat ik met sprekers van buiten en een opkomst van rond de 50 mensen maandelijks mocht leiden. Iemand die heilig geloofde in het complot rond ‘nine-eleven’ en ook in andere zulke theorieën, zoals dat er een ‘deep-state’ zou zijn, die op de achtergrond de touwtjes in handen heeft, waarbij die persoon zich vooral op you-tube etc. zei te oriënteren. Op het moment dat ik dit schrijf, lees ik in een Volkskrant-artikel hierover, dat het bij complotdenken vooral gaat om ‘twijfel zaaien’. Dat meen ik ook, maar het is opvallend hoe fanatiek degenen zijn, die in hun kennissenkring dat vreemde denken tot uiting brengen. Ze geloven er duidelijk zelf erg in.

Hoe dat alles te duiden? Onze tijdgeest staat niet los van maatschappelijke veranderingen, zoals de digitalisering van de samenleving en tevens de gewijzigde relaties van het individu met de stam, de natie of het volk, het dorp en de kerk. Dat het individu zich van die gemeenschappen om hem heen nogal wat losser heeft gemaakt, kan men een positieve ontwikkeling noemen, dus dat het individu in zijn/haar leven meer op eigen benen ging staan, daarbij nu ook filosofisch-religieus meer naar zijn innerlijke (hogere) ik ging of gaat luisteren.

Maar in een democratie, waarin mensen let wel sámen het gezag kiezen, kan dit op zich goede proces van individualisering echter ook wat gaan doorschieten. Dit in de zin, dat gezegd wordt, dat let wel met het gezag het per definitie fout zit, ja dat naast onafhankelijke journalistiek, regering, parlement en rechters allen niet deugen en er zelfs in hogere kringen sprake zou zijn van een pedofielen-netwerk. Openlijk horen we zelfs van populistische zijde dat behalve aan de journalistiek ook veel zo niet alles mankeert aan of in de wetenschap en de kunst, zonder dit erg concreet te maken.

Het denken is op zich vrij, maar ik adviseer wel vriendelijk stelling nemen als iemand in alle ernst zulke op complotdenken lijkende ‘sweeping statements’ ten beste geeft. Vrijheid en democratie zijn een groot goed, maar er zijn grenzen. Het veel oordelen en veroordelen kan zo vaak uitlopen op het nogal ‘met de vinger wijzen’ naar de ander. Complotdenken zit daar dicht tegen aan en is hoe ook een vorm van verdachtmaking. (Tijdens de ‘Zwarte Dood’ in de 14 e eeuw kregen bijv. de joden en de melaatsen de schuld van de pestepidemie van toen.) Steeds de medemens open of stiekem want via een leugen de schuld ergens van te geven, is een vorm van verwerpelijk zondebokmechanisme. Dit te meer wanneer dit zo sluiks gebeurt, dat de gedupeerden zich nauwelijks kunnen verdedigen. Het complotdenken lijkt terug te voeren tot een klassiek gegeven in de historie van de mensheid, namelijk hoe met de medemens om te gaan. Is het niet zaak in deze tijd zeer veel aandacht te geven aan hoe zo liefdevol mogelijk en waar nodig in compassie met elkaar te leren omgaan? Dit opdat het nare zondebokmechanisme en complot-denken als het ware automatisch tot het verleden behoren.