Hoe je een referendum verknalt

De Italiaanse kiezers hebben het wel vaker laten afweten bij een referendum maar deze uitslag sloeg alles: slechts 20,9% kwam opdagen. 

Het referendumvoorstel van de SP – dat in ons parlement net niet genoeg steun heeft – vertoont hier en daar overeenstemming met de sinds een kwart eeuw staande Italiaanse praktijk. Daar kunnen 500.000 kiezers of de parlementen van minstens vijf van de twintig gewesten een volksraadpleging afdwingen met een correctief karakter. Het gaat om het bevestigen of het afwijzen van een wet. Italië kent bijna zestig miljoen inwoners en in dat licht is een half miljoen handtekeningen niet zo gek. Voor een geldige uitslag moet op zijn minst de helft plus een van het aantal stemgerechtigden opkomen.

Afgelopen zondag gaf Italië een voorbeeld van hoe het niet moet. De Italiaanse kiezers hebben het wel vaker laten afweten bij een referendum maar deze uitslag sloeg alles: slechts 20,9% kwam opdagen en dat terwijl er op veel plekken in het land gemeentelijke verkiezingen plaats vonden. Dit massale thuisblijven was een blijk van politieke volwassenheid en niet zozeer van desinteresse. De Italianen lieten zich geen oor aan naaien.

Het referendum was een initiatief van de Transnationale Radicale Partij, ondanks die naam geen partij maar een licht bizarre pressiegroep die zich onder meer inzet voor vredesbeleid en juridische hervormingen. Ze kreeg bij dit streven onmiddellijk steun van Matteo Salvini, leider van de rechts-populistische Lega Nord, die tegenwoordig in brede kring ook nog eens geldt als Trojaans paard van Poetin. Salvini steunde het referendum om daarmee links te pesten. Hij vermoedde dat de meeste voorstellen in die kringen slecht zouden vallen.

Het referendum kon er ten slotte komen dankzij voldoende handtekeningen en de steun van een aantal rechtse regiobesturen.

De kiezers lieten zich niet verleiden. Dat had te maken met de aard van de vragen. Zij kregen er niet minder dan vijf voorgelegd die ze elk afzonderlijk met “ja”  of “nee” moesten beantwoorden maar de meeste Italianen werden niet warm of koud van de voorgelegde dilemma’s. Moest een wet worden ingetrokken die inhoudt dat politici voor altijd hun recht verliezen zich kandidaat te stellen voor een politieke functie als zij tot meer dan twee jaar zijn veroordeeld? Zou het officieren van justitie onmogelijk moeten worden gemaakt over te stappen naar de rechterlijke macht? Mogen rechters alleen door directe collega’s worden geëvalueerd of ook door een soort lekenrechters  met wie zij in de Italiaanse juridische context vaak vergaderen? Moet het voorschrift worden ingetrokken dat kandidaten voor de Consiglio Superiore della Magistratura vijftig aanbevelingen moeten overleggen? “Ik heb geen idee”, zei mijn oude makker van vroeger G. “Ik weet het niet. Ik heb daar geen verstand van”. Dus deed hij aan dit circus niet mee. Het was niet de eerste keer dat de Italianen massaal hun neus ophaalden voor een referendum. Er zijn er al meer dan twintig in het water gevallen.

Afgelopen zaterdag brachten de kranten keurige overzichten van de vragen en van wat een “ja” dan wel een “nee” in de praktijk zouden kunnen betekenen. Daaruit bleek dat voor beide keuzes wel het een en ander te zeggen viel. Het waren duidelijk vragen waar experts in langdurig overleg hun licht over hoorden te laten schijnen en niet een ongeïnformeerd publiek. Het getuigde van grote volwassenheid dat de Italiaanse kiezers zich ver hielden van deze stemming (die gezien het achterliggende doel ook veel weg had van stemmingmakerij).

Ze begrepen maar al te goed dat het een vorm van belazerij is als politici en lobbyisten je willen verleiden een radicale keuze te maken tussen twee opties waarvan ze de portee niet goed konden doorzien.

De Italiaanse kiezers lieten zich niet belazeren. Zo eenvoudig was dat.

Ondertussen is het onduidelijk op welke manier Matteo Salvini garen wilde spinnen bij deze farce. Misschien is hij zijn fingerspitzengefühl aan het verliezen. Hij schoot zich ook al in de voet met een zogenaamde vredesreis naar Moskou, waarvan de kosten – aldus de Russische ambassadeur in Moskou – door het Kremlin gedragen worden. Maar dat is denkelijk een ander verhaal. Laat dat maar zitten. Onthoud liever dat je met correctieve referenda het vertrouwen in de politiek niet alleen kunt vergroten maar ook behoorlijk schaden.

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin.

Beluister Het Geheugenpaleis, de podcast van Han van der Horst en John Knieriem over politiek en geschiedenis.