Hoe het radicaal-rechtse populisme ook in Nederland won

Sinds 22 november 2023 hoort ook Nederland thuis in het rijtje van Europese landen waar een rechts-populistische partij de grootste is. En hoewel populistische bewegingen zich uitstrekken over het hele links-rechts politieke spectrum zien we in Europa vooral een groeiend electoraal succes van radicaal rechtse partijen. Deze populistische partijen beweren namens “het volk” te spreken en behandelen rechten en grondrechten als een belemmering voor de opvatting en wil van het volk. Door niet te accepteren dat rechten iedereen beschermen, geven ze voorrang aan de verklaarde belangen van de meerderheid, waardoor mensen worden aangemoedigd om het gevaarlijke geloof aan te nemen dat ze zelf nooit rechten zullen hoeven te laten gelden tegen een overheersende regering die beweert in hun naam te handelen. De overwinning van het populisme is daarom een gevaar voor de democratie.

Hoe heeft dit kunnen gebeuren? Verschillende oorzaken dringen zich op. Allereerst, de normalisering van het rechts-populisme in de samenleving wat ruim is gefaciliteerd door de media. Dit proces heeft een lange voorgeschiedenis, Maar bekende aanzetten waren de immigratie van Surinamers en de islamofobie die vanaf de jaren tachtig opgeld deed. Door de aanslag op de Twin Towers in 2001 werd dit sentiment geïntensiveerd. Waar voorheen in de media nog enige ruimte was voor tegengeluid en pleitbezorgers voor de multiculturele samenleving, leek dat nadien te zijn verdwenen. Media werden het podium voor rechtse ideeën en populistische politici, met als dieptepunt de wekelijkse zendtijd voor Ongehoord Nederland in het Nederlandse Publieke Bestel in 2022. De migrant en de moslim zijn door Nederlandse politici en met behulp van de media gedehumaniseerd en gestereotypeerd als de ‘ander’.

Daarnaast hebben we een aantal grote binnenlandse problemen. Zoals de aanhoudende krapte van arbeid op de arbeidsmarkt, de zorg en het onderwijs (wat onder andere een demografische oorzaak heeft). De problemen op de woningmarkt (wat meerdere oorzaken heeft). De kwestie van de toenemende bestaansonzekerheid (te danken aan de hoge inflatie van de afgelopen jaren). En een lakse overheid die de problemen niet aanpakt of oplost. Populistische politici hebben deze problemen (vooral de woningtekorten) effectief weten te koppelen aan migratie. Daardoor werden migranten de zondebok.  Niet woningbouwcorporaties krijgen de schuld van het niet kunnen kopen of huren van een woning. Ook niet beleidsmakers. De schuld wordt gegeven aan de migrant, aan de vluchteling, aan die “ander”.

De kiezers voorhouden dat de problemen waarmee zij kampen worden veroorzaakt door instroom van migranten leek de VVD wellicht een prima strategie om hen af te leiden van de echte oorzaak van de problemen, namelijk hun eigen beleid en gebrek aan solidariteit met de gewone man. Maar de PVV speelt het populistisch spel veel langer en beter dan de VVD. Door hun frame aan te passen van ‘de-islameren’, naar ‘de Nederlander eerst’, wisten zij er met de winst vandoor te gaan.

Dat brengt ons bij de derde oorzaak. Dat in Nederland volop is gestemd op de “Nederlander eerst” manifesteert een mate van xenofobie en islamofobie. Een lelijke kant van Nederland waarvan iedereen weet dat die bestaat, maar doet alsof deze er niet is. Vooral de media. Sterker nog, media brengen steeds naar voren dat ook mensen met een migratie- en islamitische achtergrond op de PVV hebben gestemd. Maar al zouden alle 2,5 miljoen kiezers die voor de PVV hebben gestemd een migratie- of islamitische achtergrond hebben gehad, het maakt het gedachtegoed en de boodschap van de PVV niet minder xenofobisch en islamofobisch.

Het xenofobische en islamofobische wordt ook afgezwakt met de boodschap dat het niet zo'n vaart zal lopen met uitvoering van de standpunten van de PVV omdat deze ongrondwettelijk zijn. Daarbij wordt vergeten dat mensen massaal voor een ondemocratische radicaal rechtse partij hebben gestemd, wat een zorgelijke en gevaarlijke ontwikkeling is. Dat is het gesprek dat gevoerd moet worden en niet of het programma van de PVV wel of niet uitvoerbaar is.

Alleen wanneer het gesprek gevoerd zal worden over de xenofobische en islamofobische kant van Nederland, worden mensen bewuster gemaakt. Wat kan leiden tot dieper begrip en empathie waarmee gedachten en gedrag kan veranderen. Dus niet over de schaduwen heen springen alsof die niet bestaan zoals Geert Wilders zegt, maar de schaduwen onder ogen zien. Alleen dan heeft de overwinning van de PVV iets positiefs opgeleverd waar we als samenleving op kunnen voortbouwen.