Hoe het debat over een schilderij ons de weg kan wijzen naar een beter publiek debat

Een effectieve manier om bij te dragen aan een meer inclusieve en democratische toekomst is niet om het verleden geweld aan te doen, maar om de toekomst beter te maken dan het verleden.

Hoe gaan we om met ons onwelgevallige geschiedenis? Die vraag dringt zich op nadat de Universiteit Leiden een portret van een oud bestuur uit het academiegebouw heeft verwijderd. De reden lijkt duidelijk: promovenda Elina Zorina had op Twitter gesuggereerd dat het portret waar alleen maar witte mannen op te zien zijn niet meer van deze tijd is. De universiteit verwijderde het schilderij prompt, waarbij door de decaan van de rechtenfaculteit werd gereageerd op de Tweet van de promovenda, en Zorina reageerde dat ze het geweldig vond. Maar is het wel zo geweldig hoe hier met de geschiedenis wordt omgeschoten?

Het publieke debat over het schilderij valt binnen een bredere context van debatten over onze geschiedenis. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het debat dat wordt gevoerd over de term Gouden Eeuw. Aan de ene kant kom je dan vaak het argument tegen dat je de ‘foute’ geschiedenis niet moet verheerlijken. We hebben terecht ook geen Stalin- of Hitlerstraat meer. Het weghalen van de foute kunst is zo bezien een uiting van een voortschrijdend moreel inzicht. De vraag is echter of dit ook opgaat voor het verwijderde schilderij. Het is niet zo gek dat het besluit van de universiteit kan rekenen op verzet onder het mom van dat het weghalen van historische (kunst)uitingen niet te ver moet worden doorgevoerd. Als we dat doen, worden belangrijke delen van de geschiedenis, een van onze belangrijkste kennisbronnen, onder het tapijt geveegd. Voorzichtigheid is dus geboden en dat is niet wat nu is gebeurd met het schilderij.

Het verwijderen van het schilderij is een goed voorbeeld van wat Geling en Bakker in Over Politieke Correctheid dogmatische politieke correctheid noemen. De zorg om de achtergestelde positie van vrouwen krijgt hier een dogmatische vorm doordat de klager, de decaan en het college van bestuur niet openstaan voor andere zienswijzen.

Naast witte mannen, toont het schilderij immers dat de universiteit een traditie kent waar je inspiratie uit kunt halen. Te zien is een oud bestuur dat het heeft gepresteerd een groots kennisinstituut te leiden en te democratiseren, met in hun midden de na zijn vervolging in de oorlog teruggekeerde Dolf Cohen. Het schilderij biedt zo ook een tijdsbeeld. Bij dat tijdsbeeld horen de witte mannen, maar dat het om witte mannelijke leiders gaat is duidelijk niet iets dat wordt verheerlijkt. De klagers en universiteit reduceren de geportretteerden dan ook te makkelijk tot alleen witte mannen en zien zo niet goed in wat het schilderij verder betekent. Door de eenzijdige interpretatie verwijderen ze onnodig een stuk historie.

Niet een schilderij alleen
Nu denkt u misschien ‘ach wat maakt een zo’n schilderij uit?’ Het probleem in dezen is het principe. De verwijdering van onwelgevallige geschiedenis tast ons beeld van de geschiedenis en daarmee een fundamentele bron van kennis aan. Om te tonen hoe heilloos zo'n verandering is, moet u zich eens indenken dat we het principe van verwijdering toepassen op een andere tradities: de geschiedenis van het schaken of van de filosofie (twee voorbeelden die ik goed ken). Dit zijn tradities waar ook verhitte debatten over de alomtegenwoordigheid van de witte man worden gevoerd.

Net als universiteitsbesturen, worden de geschiedenis van het schaken en de filosofie gedomineerd door witte mannen. Wie een historisch overzicht wil maken van de beste en meest invloedrijke individuen komt bij het schaken als enige vrouw op Judith Polgar uit. Dat kunnen we nu vervelend vinden, maar het is een historisch feit dat mannen altijd toonaangevend zijn geweest in het schaken. Wat je daar het best aan zou kunnen doen is het spel nu inclusiever maken, niet de geschiedenis met historische prestaties door mannen onder het tapijt vegen.

Binnen de filosofie ligt de zaak iets gecompliceerder. Binnen de canon zijn bepaalde perspectieven wel degelijk onderbelicht. Zo biedt de nog niet canonieke Frantz Fanon inzichten die het huidige racisme-debat kunnen verrijken. Tegelijkertijd is ook in dit debat een kleine groep vocale activisten die de geschiedenis willen herschrijven zodat deze beter zou aansluiten bij de idealen. Om de drie meest schokkende voorbeelden die ik heb gehoord te noemen: we zouden Kant van zijn voetstuk moeten halen omdat hij racist is, Heidegger is “een nazi-zwijn” en volgens een bekende voorvechter van diversiteit in het curriculum is Aristoteles een stoffige oude man die we wat haar betreft als eerste uit het ethiekonderwijs zouden mogen schrappen. Dit is allemaal te eenzijdig. Het is niet alleen dubieus om onze huidige morele standaarden op het verleden te projecteren, maar zo wordt zelfs alles van waarde van deze witte mannen vergeten of miskend - en bij deze drie heren is dat een hoop! Met de ad hominem-filosofie van de kleine vocale groep wordt dus het kind met het badwater weggegooid en dat is zonde.

Een effectieve manier om bij te dragen aan een meer inclusieve en democratische toekomst is niet om het verleden geweld aan te doen, maar om de toekomst beter te maken dan het verleden. Daarbij kun je prima de historische prestaties van de voornamelijk witte mannen erkennen én vinden dat de toekomst minder gedomineerd mag worden door witte mannen. Het lijkt nu alsof het het een óf het ander is, maar dat is te zwart-wit.

We zien al dat de toekomst anders zal zijn. Er zijn bijvoorbeeld meer vrouwen en mensen van kleur in universiteitsbesturen, de schaakwereld en de filosofielessen. Dit kan ervoor zorgen dat onze blik verbreed wordt en dat we daarmee een kleurrijker publiek debat krijgen. Dan moeten we er wel voor kiezen dat debat niet te laten domineren door simpele zwart-wittegenstellingen zoals bij het schilderij het geval is.

De universiteit heeft het schilderij inmiddels teruggehangen.