De opiniesite van BNNVARA met actueel nieuws en uitgesproken meningen
Hoe gek zijn complotdenkers eigenlijk?
•
1877 keer bekeken
• 
Er loopt een kloof van onbegrip door de samenleving. Ik vraag me af wat op de lange duur schadelijker is; het virus of die kloof?
Mirjam Vriend en Bram Bakker corresponderen maandelijks over de geestelijke gezondheidszorg. Dit is de derde aflevering.
Beste Bram,
Waarom wordt de één een complotdenker en de ander niet? Kan iedereen die op een regenachtige dag in het complot-algoritme terecht komt, zomaar het konijnenhol in verdwijnen? Of is dat slechts één ingrediënt van het hele recept?
Er loopt een kloof van onbegrip door de samenleving. Ik vraag me af wat op de lange duur schadelijker is; het virus of die kloof? Deze kloof is breder en dieper dan de reguliere meningsverschillen, zoals we die al kenden binnen ons democratisch spectrum, van heel links tot heel rechts. De laatstgenoemde twee uitersten kunnen na een verhit debat nog prima met elkaar lachen. De complotdenker en het volgzame schaap kunnen dat niet. Zij hebben dan ook geen verschillende mening, maar een verschillende realiteit.
Vriendschappen kraken, huwelijken piepen. Dagbladen publiceren tools om “met elkaar in contact” te kunnen blijven. Als het vaccin er eindelijk is, denk ik niet dat deze kloof miraculeus vanzelf dichttrekt, jij, Bram?
Arjen Lubach wees in een veelgeprezen uitzending naar de rol van het algoritme, dat ons ongemerkt vasthoudt in één en dezelfde denktrant, zoals complot-denken. Dat is ongetwijfeld een belangrijke factor, maar niet de hoofdoorzaak van het overtuigd raken van deze zeer uitgesproken visie. Want dan was ik nu ook complotdenker…..
Ook ik heb me namelijk suf-gesurfd op de complotgolven. Uren, dagen. Omdat ik het wilde begrijpen, het serieus wilde nemen, omdat ik erover wilde publiceren en niet passief wilde zijn terwijl de samenleving uit elkaar begon te vallen als een mummie in zonlicht. Bovendien kwam dit heel dichtbij: ook vrienden waar ik het nooit van had verwacht bleken in meer of mindere mate in het konijnenhol verdwenen en als we op onze meningsverschillen stuitten bleek het moeilijk om de boel niet compleet te laten exploderen.
Die ongekende felheid was voor mij nieuw. De complotdenker voelt zich duidelijk intens bedonderd. Hoe objectief begon ik aan mijn internet-verkenningsreis, down the rabbit hole
Ik ben niet het lievelingsnichtje van Mark Rutte. Ook niet het geheime liefje van Jaap van Dissel. Ook niet het wandelmaatje van Janet Ossebaard, niet de zangcoach van Lange Frans, niet de salsa-glijpaal van Willem Engel. Er zijn, kortom, geen persoonlijke links naar hoofdpersonen van De Ene of De Andere Kant. Verder ben ik gek genoeg niet zomaar in een bepaalde sociale klasse in te delen (lang verhaal), behoor ik niet tot een kerkgenootschap, ben ik ietsjes meer links dan rechts, hecht ik zeer aan spiritualiteit, vind ik dat we de aarde uitbuiten, heb ik een afkeer van groepsbewegingen zoals scanderende stadionmassa’s, kijk ik graag omhoog als iedereen omlaag kijkt.
Ik zou zo zeggen Bram… dat ik best wat kenmerken bezit die mij gevoelig zouden kunnen maken voor de complot-zienswijze. Maar na dagen en dagen “onderzoek”, want lui op een algoritme surfen heet tegenwoordig “onderzoek”, ontstond er geen sprankje overtuiging.
Ik schoof mijn laptop opzij en dacht aan slimme mensen die ik ken, die deze visies geloven. De geheime agenda, het gemaakte virus, de satanistische pedofielen, met naam en al, enzovoort. Het treft ongelukkig dat veel belangrijke internet-complot-representanten op mij niet zo slim overkomen. Het treft ongelukkig dat ik de argumentaties niet sterk vind.
Hier moet ik even verduidelijken wat ik onder argumentatie versta.
Wij hebben met zijn allen één ding gemeen (hoera): 99,9999999% van wat ons als “feit” wordt gepresenteerd gaan wij niet hoogstpersoonlijk controleren. Wij aanvaarden het “feit” dat in onze ogen het best beargumenteerd wordt, soms door de onderzoeker zelf, maar veel vaker door een representant. We maken bijvoorbeeld niet hoogstpersoonlijk een reis langs het uiterste randje van de platte aarde, noch controleren we elke kubieke meter van de ronde aarde. Wie wij geloven zegt iets over onszelf…..
Eén argumentatie die ik vaak zie terugkomen in het complot-circuit verwerp ik ronduit: de “ga vooral zelf op onderzoek”-bewijsvoering. Zonder ook maar de kleinste richting-indicatie, want dat zou “beïnvloeding” zijn. Het wachten is op het ogenblik dat je met zo’n bewijsvoering kunt promoveren. Dit alles ten spijt houd ik de mogelijkheid open dat er hier en daar een terecht punt gemaakt wordt door complotdenkers. Want gekke dingen, die je wereld op zijn kop zetten, gebeuren.
Wat maakt een mens complot-gevoelig, of complot-ongevoelig? Ikzelf heb bij elke complot-representant die ik op internet bekijk het gevoel dat ik iemand zie die zich niet senang voelt in onze maatschappij. Eenzaamheid. Je niet gezien voelen. Dat meen ik te zien. En dat herken ik. Daar heb ik mijn eigen gevecht mee gevoerd. Ik bleek met een spook te vechten, mijn beeld klopte niet. Als dat besef niet was gekomen, had ik nog twee keuzes overgehad; in mijn schulp kruipen (depressie), of mijn eenzaamheid verheffen tot iets bijzonders, tot iets wat mij misschien zelfs boven anderen zou verheffen. Samen met andere miskenden, want “niemand behalve niemand kan het alleen”, zoals dichteres Maya Angelou zo mooi zei. “Wij” tegen “zij”.
Dit is een intuïtieve indruk van een amateur-therapeut… Wat denk jij, Bram?
Warme groet, Mirjam
Ha die Mirjam,
© cc-foto: michael swann
Je hebt de actualiteit goed te pakken! Om te beginnen zijn de vragen die je opwerpt voor mij persoonlijk zeer herkenbaar, en ook vrij identiek. Als mens baart het mij zorgen, die grote toename van het aantal personen dat gelooft in complotten die vooralsnog niet voorzien zijn van een waterdicht bewijs. Vanuit mijn vak, en dat is in dit geval duidelijk een andere, maatschappelijke rol, is er best het een en ander over te zeggen, maar wel met de nodige beperkingen.
Daar gaan we: een psychiater werkt als een arts, en dat betekent dat hij of zij zich eerst en vooral beperkt tot het onderzoeken van een individu met gezondheidsklachten. Dat gaat vaak prima, zeker als iemand zelf om hulp heeft gevraagd. Je hebt bijvoorbeeld last van heftige angstaanvallen, waardoor je het huis niet meer uit durft. Daar kunnen wij mee uit de voeten!
Mensen die overtuigd zijn van het bestaan van complotten gaan uit zichzelf niet snel naar een psychiater, want ze vinden zichzelf allesbehalve ‘gek’. Sterker nog: ze hebben ‘het’ door, en zo’n vage hulpverlener begrijpt er vast niets van. Of erger nog: die zou in het complot kunnen zitten… De psychiatrie zelf is omgeven met complotdenken: ze willen je vrije wil afpakken, ze gaan je volproppen met pillen, waardoor je een zombie wordt, die niets meer kan, etcetera.
Toch krijgen we wel eens te maken met complotdenkers. Maar meestal zijn dat de mensen die in de problemen zijn geraakt door gedrag dat uit hun overtuigingen voortkwam: ze hebben een wildvreemde aangevallen op straat, omdat ze overtuigd waren dat deze hen achtervolgde en hem of haar iets aan wilde doen bijvoorbeeld. Vervolgens belanden deze mensen niet zelden op een politiebureau, waar dan wordt besloten om een psychiater te vragen de man of vrouw in kwestie te beoordelen.
Het gaat hierbij niet om hele grote aantallen mensen, gelukkig. De meesten willen ook geen psychiatrische behandeling. Soms worden ze gedwongen opgenomen op een gesloten afdeling, omdat men de inschatting heeft gemaakt dat er gevaar is voor mensen in de omgeving van de betreffende persoon. Het label dat meestal wordt geplakt op iemand die dit gedrag vertoont is ‘paranoïde psychose’.
Net als bij iedere andere psychiatrische stoornis is een psychose het gevolg van een combinatie van aanleg (‘erfelijk’) en omstandigheden (stress of drugsgebruik bijvoorbeeld). Als mensen dit willen krijgen ze vaak medicatie voorgeschreven, en bij acuut gevaar kan het zelfs gedwongen worden toegediend met een injectie. Je begrijpt dat dit de overtuiging dat er een complot gaande is vaak niet zal wegnemen…
Nu even helemaal terug naar de mensen waar jij het over hebt. Lijden zij allemaal aan een paranoïde psychose? Nee natuurlijk! Wat er wel speelt is dat we allemaal worden geconfronteerd met uitzonderlijke omstandigheden, en dat daar door mensen op heel verschillende manieren op wordt gereageerd. En hoe extremer de omstandigheden, hoe groter de geneigdheid (of bereidheid) te denken dat er spelletjes met ons worden gespeeld. Het opvallende aan het huidige complotdenken is wat mij betreft het collectieve karakter er van: grote groepen mensen hangen dezelfde overtuiging aan. Je hebt dan andere disciplines dan de psychiatrie nodig om dit te duiden, denk ik: sociologen of antropologen. Een psychiater kan niet veel meer dan het individu beoordelen, waarbij de omstandigheden als het goed is wel worden meegewogen.
Er bestaan netwerken van pedofielen, dat wordt regelmatig bewezen door arrestaties van dit soort criminelen. Maar of allerlei machtige mannen daar deel van uitmaken waag ik te betwijfelen, zoals je terecht opmerkt: het harde bewijs is niet te vinden. En zal ook niet gevonden worden waarschijnlijk…
Misschien heb jij ondertussen ook al gekeken naar ‘The Social Dilemma’ op Netflix? Dat vond ik wel heel beklemmend. Juist omdat het zo geloofwaardig overkwam. Mijn conclusie: er is veel meer kennis over mijn doen en laten bij allerlei bedrijven dan ik mij ooit eerder realiseerde. Dat beangstigde me wel, als ik eerlijk ben. En ik denk dat het mijn gedrag wel blijvend heeft beïnvloed. Om onduidelijke redenen geloof ik niet dat er sprake is van een grootschalig complot, dat mij en mijn dierbaren bedreigt. Dat andere mensen uit zo’n documentaire andere conclusies trekken begrijp ik echter heel goed. Ik kan me zelfs voorstellen dat complotdenkers mij als een naïeveling zullen typeren. Waarom: omdat ik dat misschien ook wel ben…
Laat ik proberen iets constructiefs toe te voegen aan het vaak verhitte debat dat er momenteel woedt rond mogelijke complotten. Ik denk dat we eerst en vooral moeten blijven proberen om begrip te hebben voor elkaars opvattingen. Dat het vertrekpunt een hele vreemde tijd is, die ons allemaal voor grote uitdagingen plaatst. En dat het typisch menselijk is dat iedereen daar net iets anders op reageert…
Je krijgt een warme groet retour, Bram