Hoe coronabeleid een overbelast zorgstelsel kan voorkomen

Het coronavirus laat zien hoe deze en vorige regeringen de verzorgingsstaat ernstig hebben verzwakt. Door bezuinigen en marktwerking is ons zorgstelsel enorm onder druk komen te staan met grote gevolgen voor personeel en patiënt. Daar betalen we met onze collectieve en individuele gezondheid nu de prijs voor. Zonder effectieve maatregelen kan dit uitmonden in een regelrechte zorgcrisis. Hoe heeft het zover kunnen komen, wie worden het hardst geraakt, en kan een publiek zorgstelsel de oplossing bieden?

Tot slot passeren een aantal solidaire maatregelen uit binnen- en buitenlanden de revue om te kijken met welke aanpak de overheid voor heel de bevolking kan zorgdragen, zorgpersoneel kan ondersteunen en kan bijdragen aan het ontwikkelen van een wereldwijd vaccin.

Bezuinigen tegen elke prijs Ons zorgstelsel staat er niet goed voor. Door de vorige regering Rutte II werd er 3,5 miljard euro op de zorg bezuinigd, waardoor zo’n 76 , 000 zorgbanen zijn verdwenen. Het huidige Rutte III gaat op dezelfde voet door met nog eens 1,9 miljard euro aan bezuinigingen in the zorg. In 2018 bleek uit de jaarlijkse Barometer Nederlandse Gezondheidszorg dat het ziekteverzuim in de zorg gemiddeld 5,9 procent , en in de geestelijke gezondheidszorg (GGZ) maar liefst 18 procent bedraagt. Volgens de Inspectie Gezondheidszorg hebben personeelstekorten in de GGZ ook tot onnodige calamiteiten geleid, soms met dodelijke afloop.

In 2019 liet de Zorg en Welzijn barometer van vakbond FNV zien dat driekwart van de ondervraagden kampt met hoge tot veel te hoge werkdruk. Al jaren voert FNV actie tegen onderbetaling en slechte werkomstandigheden. Hbo-verpleegkundigen behoren tot de groep van minstverdienende hoger opgeleiden. Vorig jaar vond een landelijk zorgprotest plaats met stakingen in 83 ziekenhuizen, 32 poliklinieken en 4 revalidatiecentra. Nadien werd een loonsverhoging van 3,5% per juli 2020 afgesproken voor de tweehonderdduizend medewerkers die onder de ziekenhuis-cao vallen. Voor mensen in laagbetaalde zorgfuncties en iedereen die niet onder deze cao valt, zoals niet-specialistische ZZP’ers en de schoonmakers van de ziekenhuizen, zal het echter nog steeds moeilijk rondkomen zijn.

Dat de regering in de afgelopen jaren zoveel op de gezondheidszorg bezuinigd heeft, wordt ook ingegeven door politieke druk vanuit de Europese Unie. Tussen 2011 en 2018 heeft de Europese Commissie lidstaten 63 keer opgedragen te snijden in gezondheidszorguitgaven en/of zorgtaken te privatiseren.

Private winst of publiek belang Eind 2018 liet liet zorgverzekeraar Zilveren Kruis verschillende geprivatiseerde ziekenhuizen failliet gaan en de overheid liet het gebeuren. Dat waren het Amsterdamse Slotervaartziekenhuis en vijf locaties van het IJsselmeerziekenhuis. Dit staat in schril contrast met de banken die na het uitbreken van de financiële crisis wel werden gered. Onlangs concludeerde de onderzoekscommissie die het faillissement onderzocht dat concurrentie heeft bijgedragen aan de ondergang van de ziekenhuizen. De verzoeken van beide hospitalen om met omliggende ziekenhuizen samen te werken werden afgewezen omdat de andere ziekenhuizen daar geen baat bij zouden hebben. Ook bleken de ziekenhuizen te afhankelijk van de regionaal dominante zorgverzekeraar die eenzijdig tarieven kon afdwingen.

Sinds 2006 is iedere Nederlander verplicht om een basisverzekering af te sluiten bij een private verzekeraar. De vier grote zorgverzekeraars – Ziveren Kruis (Achmea), CZ, VGZ en Menzis, – domineren samen 86% van deze markt. Volgens voorlichtingswebsite de Zorgwijzer is de premie van de zorgverzekeringen tussen 2006 en 2019 met ruim 440 euro gestegen en is het eigen risico verdubbeld tot 385 euro. Volgens driekwart van de Nederlanders moet het eigen risico drastisch omlaag, aldus een opiniepeiling van TNS NIPO.  Inmiddels zijn lage- en middeninkomens soms tot een kwart van hun loon aan zorg kwijt zijn.

Gemeenten zijn sinds 2015 verantwoordelijk voor de zorgverlening van jeugd, ouderen en langdurig zieken. Deze decentralisatie is gepaard gegaan met jaarlijkse bezuinigingen die in 2018 neerkwamen op 1,3 miljard euro. Gemeenten besteden deze essentiële diensten uit aan private zorgaanbieders, vaak zonder de nodige inspectie. Uitgebreid onderzoek van KRO-NCRV en Follow The Money (FTM) leidde tot een lijst van 85 zorgbedrijven die over 2017 en 2018 een winst hebben opgestreken van ruim 77 miljoen euro. Voor 2017 komt dit neer op een rendement van gemiddeld 20 procent. Deze ongehoorde winsten werden niet alleen verkregen door te besparen op personeel en voorzieningen, maar deels ook door onrechtmatig niet-geleverde zorg te declareren.

Vervang concurrentie door samenwerking Door bezuinigingen, privatiseringen en ontslagrondes staat de betaalbaarheid en kwaliteit van de gezondheidszorg – maar ook andere diensten zoals huisvesting en energie – al enige tijd zwaar op het spel. Beleid als antwoord op de pandemie riskeert de zorg en andere voorzieningen nog verder onder druk te zetten.

De beperkte hoeveelheid intensive care-bedden maakt dat pijnlijk duidelijk. Nederland heeft maar 7 IC-bedden per 100.000 inwoners. Dat is eenderde minder dan het Europese gemiddelde en bijna vijf keer zo weinig als Duitsland. Volgens hoogleraar en hoofd IC van het VUmc Armand Girbes komt dat door het bezuinigingsbeleid van de afgelopen jaren. Voor de pandemie was het volgens hem al een dagelijkse praktijk dat er voor patiënten soms geen IC-bed beschikbaar was vanwege te beperkte capaciteit. Sinds de corona-uitbraak hebben ziekenhuizen het aantal IC-bedden in rap tempo opgehoogd, maar mocht het patiëntenaantal weer toenemen dan is de rek er snel uit.

Het snel stijgende aantal coronabesmettingen en de noodzaak om te testen maakt des te duidelijker hoe winstbejag haaks staat op goede zorgverlening. Follow The Money liet recent zien dat een meerderheid van Nederlandse laboratoria maar weinig tests konden afnemen omdat zij te afhankelijk zijn van de grote Zwitserse farmaceut Roche, die slechts 30 procent van de testmaterialen levert. Aanvankelijk wilde de marktleider ook niet de receptuur vrijgeven van de vloeistof die nodig is om met hun apparatuur te testen. Pas na maatschappelijk verzet en een dreigement van de overheid ging de farmaceut overstag.

Hoe meer mensen besmet raken, hoe meer materiaal en medicijnen zorgpersoneel nodig heeft om veilig en goed beschermd alle patiënten te verzorgen. Het conflict met Roche laat zien hoe bedrijven die deel uitmaken van internationale productie- en handelsketens gebaat zijn bij economische schaarste en monopolies, ten nadele van het publiek belang.

Dit roept de vraag op of zorgstelsels niet beter functioneren zonder private partijen wiens verdienmodel afhankelijk is van marktmonopolies, gepatenteerde medicijnen en geglobaliseerde productieketens; al helemaal in een situatie waar overheden hun krachten zouden moeten bundelen om een universeel vaccin te ontwikkelen. Maar daartoe zullen concurrentie en winstmaximalisatie vervangen moeten worden door een publiek zorgstelsel waar maatschappelijke partijen samenwerken om iedereen de best mogelijke zorg te bieden.

Dat betekent ook dat gemeenten nu juist moeten samenwerken met zorginstellingen en niet zoals Zaltbommel en Maasdriel de financiering van jeugdzorg stop zetten omdat zorgverleners door de pandemie genoodzaakt zijn minder of op een andere wijze zorg te leveren. In de woorden van bestuurder Maaike van der Aar van FNV Zorg & Welzijn: ‘Het is “all hands on deck” om samen door deze crisis te komen.

Goede zorg voor iedereen Een land is zo sterk als haar meest kwetsbare groepen, wiens werk echter de hele maatschappij draaiende houdt zoals de pandemie pijnlijk duidelijk maakt. Denk aan schoonmakers, vakkenvullers, vuilophalers, huishoudelijke hulp, (on)betaalde zorgverleners, niet-specialistisch ziekenhuispersoneel en iedereen die onze publieke diensten draaiende houdt. Overheden hebben deze vitale arbeid – veelal verricht door vrouwen en mensen van kleur – tot nog toe niet de erkenning, zekerheid en gepaste beloning geboden die zij verdient.

Arme gezinnen, ongedocumenteerde migranten, mensen met een beperking, maar ook transgender personen* worden het hardst geraakt door hogere zorgkosten. Daar komt bij dat mensen met een lager inkomen vaker kampen met gezondheidsklachten dan welgestelden. In combinatie met een uitgekleed sociaal vangnet en precaire arbeidsrelaties, hebben deze groepen dan ook niet de keuzevrijheid om zichzelf te isoleren en zich voor het coronavirus te beschermen.

Anders gezegd heeft verzorgend en zorgbehoevend Nederland al jarenlang het nakijken en de aanzwellende crisis riskeert dit te verergeren. Want wanneer het inkomen van veel mensen slinkt, wegvalt of überhaupt al te kort schoot, dan zal dit nog meer zieken en overbelast zorgpersoneel tot gevolg hebben. Hoe kunnen we het tij doen keren?

Sterker uit de crisis met solidaire maatregelen De overheid zegde als eerste steun toe aan de vervuilende luchtvaartsector , maar nu zijn er ook tijdelijke maatregelen getroffen voor onder meer ondernemers om hun personeel door te betalen en ZZP’ers wier inkomen nu onder het sociaal minimum schiet. Enerzijds is het zeer de vraag hoe toegankelijk en toereikend deze steun zal zijn. Anderzijds zijn er meer omvangrijke oplossingen nodig om een regelrechte zorgcrisis te voorkomen. Wat kunnen we in Nederland leren van de solidaire maatregelen die andere landen treffen zodat het zorgbestel minder overbelast raakt?

Neem Frankrijk. Daar heeft de regering de betaling van belastingen, sociale premies, huur, water, gas en elektriciteit opgeschort voor mensen met een verminderd inkomen. Bovendien erkent Portugal nu ook migranten als volwaardige inwoners zodat ze toegang hebben tot publieke diensten. In het verlengde van deze voorbeelden, kan de Nederlandse overheid niet iedereen, in het bijzonder zonder dak- en thuislozen en ongedocumenteerde migranten, van huisvesting, water, warmte en elektriciteit voorzien? Dan zouden mensen niet onnodig ziek hoeven worden omdat ze geen toegang hebben tot deze essentiële diensten.

Op korte termijn is het hoopvol dat de gemeente Amsterdam een sporthal en hostels heeft ingezet om meer dan 270 opvangplekken te creëren. Maar deze pandemie kan nog enige tijd aanhouden. Daarnaast wordt er al enige jaren over woningnood gesproken en ook nu kunnen mensen met een betalingsachterstand van water en energie worden afgesloten. In deze context zou een maatschappelijk debat over het uitbreiden van sociale huisvesting en meer democratische controle op onze drinkwater- en energiebedrijven niet misstaan.

Verder zien we dat El Salvador als reactie op het coronavirus de salarissen van onder andere zorgpersoneel heeft verhoogd. België komt tijdelijk werklozen tegemoet door 70% van het loon te blijven uitbetalen en Portugal betaalt personeel dat thuis moet blijven om voor hun kinderen te zorgen alsnog tweederde van hun salaris. Kan de overheid niet ook meer inzetten op het creëren van en investeren in goede banen die nodig zijn om de maatschappij draaiende te houden? Dat kan ze al doen door het minimumloon naar 14 euro te verhogen, ZZP’ers in de zorg en iedereen die een zorgbaan is verloren weer vaste contracten aan te bieden, en de schoonmaak in te besteden zodat ook schoonmakers onder de ziekenhuis-cao vallen. Het roept ook de vraag op of het niet effectief zou zijn om getroffen werknemers en andere mensen die nu niet kunnen rondkomen een leefbaar inkomen te garanderen, zodat niemand onnodig het huis uit moet om zichzelf en hun familie te onderhouden.

Het ziet ernaar uit dat publieke, goed gefinancierde zorgstelsels beter in staat zijn om met de virusuitbraak om te gaan. Niet voor niets heeft de Spaanse overheid kort na de corona-uitbraak alle private ziekenhuizen en zorgaanbieders onder overheidscontrole geplaatst en ook in Ierland worden private ziekenhuizen genationaliseerd zolang de pandemie aanhoudt. We kunnen ook wat opsteken van Cuba’s zorgstelsel dat gericht is op ziektepreventie. Hoewel haar regering terecht wordt beschuldigd van autoritair gedrag, heeft het land een uitstekende gezondheidszorg met 8,2 doktoren per duizend inwoners (drie keer zoveel als de VS en Zuid-Korea). Dit stelde het land in staat om een transatlantisch cruiseschip met coronapatiënten aan land te laten gaan en medische zorg te bieden. Het schiet nu ook getroffen landen te hulp door dokters uit te sturen, antivirale behandelingen te ontwikkelen en fabrieken in handen van de Cubaanse overheid de opdracht te geven beschermende gezichtsmaskers te produceren. Ook in Uruguay zien we een interessante ontwikkeling. Daar hebben groepen wetenschappers in samenwerking snellere en goedkopere testkits ontwikkeld dan de internationale farmaceutische industrie nu biedt.

Om de pandemie het hoofd te bieden en sterker uit deze crisis te komen, kan Nederland ervoor kiezen om samen met andere landen de macht van de farmaceutische industrie in te perken. Op termijn zou dit ertoe kunnen leiden dat medicijnen publiek geproduceerd worden, wat ook een wereldwijd patentvrij vaccin tegen corona kan opleveren. En zouden we er niet goed aan doen alle geprivatiseerde zorgtaken weer in overheidshanden te brengen zodat de universele toegankelijkheid weer voorop kan staan? Niet alleen om dit virus te verslaan, maar om ook op lange termijn een veerkrachtig zorgstelsel te realiseren.

Als de overheid private zorgverzekeringen besluit te vervangen met een Nationaal ZorgFonds en winsten, aandeelhouders en private zorgaanbieders zou verbieden, dan kan er meer geld besteed worden aan goede zorg. Zo kan verzorgend en zorgbehoevend Nederland alsnog de behandeling krijgen die zij verdient. Want als we banken kunnen redden, kunnen we dan niet hetzelfde doen met ons zorgstelsel?