Hoe actueel is Marx eigenlijk nog?

Het actuele belang van Karl Marx is tweehonderd jaar na zijn geboorte op zijn minst omstreden. De Oost-Europese, dictatoriale regimes die tot 1989 onder het mom van het ‘communisme’ Marx’ nalatenschap hadden geannexeerd, hebben de reputatie van zijn werk en politieke erfenis geen goed gedaan. Zij die zich nu nog marxist noemen, zijn in de ogen van velen in het beste geval wereldvreemde lieden, maar in het slechtste geval de pleitbezorgers van een gevaarlijk ‘totalitarisme’.

Toch gaan op 20, 21 en 22 april in Amsterdam belangstellenden van uiteenlopende pluimage met elkaar in gesprek over het belang en betekenis van Marx’ denken en de politieke bewegingen die hij en zijn navolgers hebben gesticht. Zij doen dit zonder illusies te hebben in het ‘communisme’ van het voormalige Oostblok, maar wel omdat zij menen dat Marx’ wetenschappelijke en politieke erfenis nog altijd relevant is.

De oorspronkelijke ideeën van Marx staan juist haaks op de sociale en politieke werkelijkheid zoals deze zich vanaf de jaren twintig in Rusland en later in andere Oost-Europese landen zouden ontvouwen. De Russische machthebbers vervreemden zich van de arbeiders die de revolutie van 1917 hadden voortgebracht en grepen naar repressieve middelen om deze klasse er onder te houden. Marx streefde een toekomst na waarin de mensheid zich ontdaan had van de sociale beperkingen van het kapitalisme en in vrijheid kon genieten van de welvaart die datzelfde kapitalisme had geschapen. Juist dit schrille contrast tussen het zogenaamde ‘reële bestaande socialisme’ en Marx’ toekomstvisioen, maakt het alleen al interessant om stil te staan bij de werkelijke ideeën van Marx, maar ook bij de vraag hoe de Russische Revolutie zo kon ontsporen.

De actuele relevantie van Marx bestaat daarnaast uit de scherpe blik die hij ontwikkelde voor sociale ongelijkheid. Hij probeerde de verschillen in welvaart te verklaren en onder te brengen in een bredere theorie over de structuur van het kapitalisme. Ook trachtte hij de ontstaansgeschiedenis en de dynamiek van deze productiewijze te doorgronden. Dat hij hierbij niet altijd even systematisch en overzichtelijk te werk ging, maakt zijn werk soms lastig leesbaar, maar daarmee niet minder van belang.

Juist omdat het kapitalisme in de kern nog steeds dezelfde eigenschappen heeft als in de tijd van Marx, blijft zijn benadering het bestuderen waard. Dit geldt met name voor de neoliberale varianten ervan, die vanaf de jaren tachtig mondiaal aan invloed wonnen. De sociale wetgeving en regulering van de arbeidsmarkten, die in de jaren vijftig en zestig waren opgetuigd, kwamen hiermee steeds meer onder druk te staan, waardoor de scherpe kanten van het kapitalisme weer duidelijk op de voorgrond traden. Een belangrijk gevolg hiervan was de toenemende ongelijkheid en onzekerheid voor grote delen van de bevolking.

Momenteel springen de hervormingsambities van de Franse regering-Macron in het oog. Macrons beleid past in de neoliberale trend de sociale verworvenheden en zekerheden van de Franse bevolking te ondergraven. De Franse vakbonden van bijvoorbeeld het spoorpersoneel leggen zich hier niet bij neer; tal van stakingen en andere protesten liggen in het verschiet.

Het is saillant dat veel media en commentatoren ertoe neigen om Macron neer te zetten als de jonge visionair en zijn maatregelen te zien als broodnodige stappen in de richting van een gezonde, moderne arbeidsmarkt. Frankrijk zou achterlopen op landen als Groot-Brittannië, Duitsland en Nederland, die hun arbeidsmarkten al hervormd hebben. Een welvaartsvaste toekomst zou Macrons beleid noodzakelijk maken. Zijn tegenstanders worden steevast neergezet als conservatieve oude mannen die halsstarrig vasthouden aan onhoudbare voorrechten.

Hier doemt de relevantie van Marx en zijn navolgers weer op. Het is niet de welvaart van een land dat in Marx’ analyses centraal staat, maar de onderliggende sociaaleconomische verhoudingen. Het produceren van welvaart is niet iets van landsbelang; er liggen klassenverhoudingen aan ten grondslag die verklaren waarom sommigen veel meer dan anderen profiteren van hetgeen geproduceerd wordt. De welvaart die Macron beweert te creëren, zal dan ook niet een welvaart van velen zijn, maar slechts van enkelen. Bovendien biedt Marx een program tot actie om deze bestaande verhoudingen te veranderen.

De dominantie van het naakte, neoliberale kapitalisme met zijn scherpe sociale en economische tegenstellingen, maakt het in de tegenwoordige tijd des te belangwekkender en urgenter om over Marx en zijn sociaal-politieke traditie van gedachten te wisselen. Het Marxisme-festival 2018 biedt een uitgelezen moment om dat met mensen van diverse signatuur en achtergrond te doen.