Het zijn vreemde tijden voor de journalistiek

Wat is waarheid en wat is nep? Een vriendin toonde me onlangs een filmpje dat ze van familie in Marokko via Whatsapp doorgestuurd had gekregen. Te zien was hoe een hond op open zee in het water springt en door een haai dreigt te worden aangevallen. Gelukkig schiet een lieve dolfijn de hond te hulp en wordt hij gered. In de groepsapp reageerde iedereen vertederd. ‘Wat is de natuur toch mooi! Wat zijn dieren toch vriendelijk! Wat een fantastische dolfijn!’ Ik grinnikte en dacht stiekem: wat zijn mensen toch dom! De clip kwam overduidelijk uit een film, en wel uit Zeus and Roxanne (1997). Hoe kan het dat niemand dat doorhad? En wat betekent dat voor de toekomst? Als hele groepen het verschil tussen fictie en non-fictie niet kunnen zien, wordt het manipuleren van het volk door kwaadwillenden wel erg makkelijk.

In de fascinerende Tegenlicht-documentaire over ‘ Deep Fake News ’ wordt uitgelegd hoe met behulp van kunstmatige intelligentie nep beelden en nep audio gecreëerd kunnen worden. Een goed voorbeeld is een video waarin te zien en horen is hoe Barack Obama Donald Trump ‘ a total and complete dipshit ’ noemt. Hij eindigt zijn toespraak bovendien niet met het traditionele ‘ and may God bless America ’ maar met ‘ stay woke, bitches ’. De woorden komen eigenlijk uit de mond van Jordan Peele en zijn met behulp van A.I. onder het beeld van Obama geplaatst. Peele, die in een samenwerking met BuzzFeed het publiek wil wijzen op hoe makkelijk het is om nepnieuws te creëren, zou de voormalige president daadwerkelijk álles kunnen laten zeggen. De boodschap: wees waakzaam. Als zelfs bewegende beelden en audio gemanipuleerd kunnen worden, doe je er goed aan niet alles klakkeloos te geloven.

Het belang van fact checking wordt in de IDFA 2Doc-documentaire Bellingcat – Truth in a post-truth World nog eens benadrukt. Bellingcat is het collectief voor burger- en onderzoeksjournalistiek dat in 2014 al achterhaalde dat het MH17-toestel waarschijnlijk door een Russische Boek-raket is neergeschoten. Een conclusie waar de Nederlandse overheid zich dit jaar pas aan waagde. Dankzij onder meer satellietfoto’s maar ook door puur geluk, kon Bellingcat die conclusie al eerder trekken. In de documentaire wordt ook stilgestaan bij hoe moeilijk het is om te verifiëren of bepaalde beelden waar zijn, gemanipuleerd zijn of compleet in scène zijn gezet. Neem nu de video die in 2014 viraal ging, van een Syrisch jongetje dat met gevaar voor eigen leven een meisje redt van een scherpschutter. Talloze media wereldwijd verspreidden het filmpje van de held en leerden er een waardevolle les mee. De video bleek namelijk in scène te zijn gezet door een Noorse filmmaker en op Malta gefilmd te zijn.

Het fact checken van beelden is een tijdrovende exercitie en tijd kost geld, iets waar de traditionele journalistieke platforms door teruglopende abonnement- en advertentie-inkomsten sowieso al een tekort aan hebben. Grote vraag is dan ook: hoe gaan de traditionele media er in de toekomst voor zorgen dat zij het publiek geen gefalsifieerde beelden voorschotelen?

Het zijn vreemde tijden voor de journalistiek. Als de journalist niet bezig is met het onderscheppen van nepnieuws, wordt hij zelf wel uitgemaakt voor ‘fake’ of ‘mainstream’. Alles van waarde is weerloos, schreef Lucebert. Ik mag hopen dat hij ongelijk had.