Het wordt tijd voor een minderheidskabinet

De afgelopen jaren is het onderwerp dualisme op de kaart gezet. Een van de stokpaardjes van verkenner Johan Remkes was het regeerakkoord op hoofdlijnen, waardoor de Tweede Kamer meer ruimte krijgt om zijn ideeën aan het kabinet voor te leggen. In Nederland is dit, in combinatie met een minderheidskabinet, haast onvermijdelijk geworden. Wanneer het zover komt? Wanneer het kookpunt bereikt wordt, of wanneer Rutte weggaat.

De acties van de afgelopen weken, ik refereer daarbij aan het verwijderen van appjes en sms’jes door de minister-president en de verwoede pogingen van de oppositie om daar wat van te vinden, zijn de parlementaire wereld op zijn kop. Waar de Kamer staatkundig gezien het laatste woord heeft verliest zij al langer haar grip op het kabinet.

Met een premier die alle touwtjes in handen wil hebben is het onder de duim houden van coalitiepartijen onvermijdelijk. De oppositie kan haar ideeën niet kwijt en staat de facto buitenspel, waar dat in een goed werkende democratie niet het geval zou mogen zijn.

Hoogleraar politicologie Tom van der Meer (UvA) meent dat partijen die deelnemen aan de coalitie ideologische doelen uit het oog verliezen en door volledige affectie met het regeringsakkoord te tonen een groot stuk identiteit opgeven. Er is dus sprake van politieke blokvorming met als resultaat een verlies van visie. De grootste oorzaak hiervan is volgens de politiek wetenschapper de meerderheidskabinetten met dichtgetimmerde regeerakkoorden.

Dat de oppositie zich vanuit onmacht steeds meer afzet, houdt niet alleen in dat de coalitie en dus het middelste politieke blok steeds meer afstand neemt van de flanken, het betekent ook dat de oppositie steeds meer naar de flanken schuift. Coalitieblokvorming met dichtgetimmerde regeerakkoorden heeft zo effect op het gehele parlement.

De steeds meer visieloze kabinetten vormen daarnaast niet per se een uitnodiging voor partijen om deel te nemen aan een regering. Regeren klinkt voor veel partijen mooi, maar dit wordt toch een stuk minder aantrekkelijk als de electorale resultaten slechter worden. Neem de PvdA, die na het in zee gaan met de VVD een historische nederlaag leed. Het is dus niet alleen in het belang van de oppositie-, maar ook in het belang van coalitiepartijen om zich te wagen aan een minderheidskabinet.

Vaak wordt gesteld dat een dergelijk kabinet geen stabiele basis heeft om op te leunen. De vraag is of dat klopt. Zie Denemarken, waar minderheidskabinetten de norm vormen. Deze kabinetten zijn erg effectief, blijven zitten en bevorderen volgens onderzoeken bovendien een actieve deelname van het parlement aan de besluitvorming. Een katalysator voor het dualisme dus.

Wanneer kan er in Nederland een minderheidskabinet, of in ieder geval een akkoord op hoofdlijnen, vervaardigd worden? De eerste stap is al gezet en kan binnenkort herhaald worden bij de Provinciale Statenverkiezingen, die wederom kunnen leiden tot een minderheid voor de coalitie in de Eerste Kamer.

Op het hoofdtoneel van onze democratie is die slag echter nog niet vaak gemaakt. De coalitie wist de afgelopen verkiezingen te overleven onder het mom van leiderschap en stabiliteit, een mantel die vooral in stand wordt gehouden door campagnes van de VVD en Rutte.

Dat een eventueel minderheidskabinet gebouwd wordt vanuit een akkoord op hoofdlijnen is een vereiste en moet dus geen resultaat zijn van een mislukte poging tot een meerderheidskabinet. Het is dus wachten op een situatie waarin een meerderheidskabinet onwerkbaar is door de voorafgegane versplintering, dan wel een fundamentele slag in de optiek over het regeren in Den Haag. Het vertrekken van Rutte in de volgende verkiezingen kan een moment zijn wanneer dat gebeurt; wanneer er durf is tot verandering. Alleen zo hoeft de houdbaarheidsdatum van onze democratie nog niet te verlopen en kan het dualisme weer floreren in de Hofstad.