Het Oekraïense drama is nog lang niet de laatste oorlog

Over nostalgie en oorlogsenthousiasme.

Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, begin vorige eeuw, was er bij veel jongeren in heel Europa sprake van oorlogsenthousiasme. Dit werd aangewakkerd door een beroep te doen op de nationale trots, de belofte van leiders dat de overwinning snel beklonken zou zijn, en ook door de tamelijk uitzichtloze situatie waarin veel jongeren verkeerden.

Dat het zou uitlopen op een vier jaar durende bijna uitzichtloze strijd met meer dan 10 miljoen gesneuvelde militairen aan een front aan de Belgische IJzer, waar nauwelijks beweging in zat, realiseerde zich vrijwel niemand. De terugblik op de gruwelijkheden leidde tot het besef dat er “nooit meer oorlog” zou mogen komen, maar helaas, ruim twintig jaar later was het weer zover. De Duitse gekrenktheid, mede veroorzaakt door de enorme herstelbetalingen die nauwelijks waren op te brengen, vormde een sterke voedingsbodem voor herlevend ressentiment en nationalisme, aangewakkerd door goedgelovig en megalomane leiders.

De tweede wereldoorlog barstte los. En na een bloedige strijd van ruim vijf jaar met meer dan 25 miljoen gesneuvelde militairen, klonk opnieuw de roep “nooit meer oorlog”, en werd geprobeerd om via allerlei internationale samenwerkingsverbanden en verdragen (VN, NAVO) dit te realiseren. Maar dat verhinderde niet dat er ook daarna allerlei gewapende conflicten en oorlogen ontstonden, vooral tussen het zogenaamde vrije westen en het communistisch Oostblok.

Met de val van de Berlijnse muur in 1989 leek het ernaar uit te zien dat ook de Koude Oorlog voorbij was, reden voor filosoof/politiek analist Fukuyama om het einde van de geschiedenis aan te kondigen. De democratie had het communisme definitief overwonnen, en zou daarmee de wereldhegemonie vestigen. De ideologische evolutie van de mens was geëindigd met de wereldwijde vestiging van de liberale democratie. Maar dit beeld werd ruim tien jaar later al aan diggelen geslagen met de vernietiging van de Twin Towers in New York op 11 september 2001. Een nieuwe vijandige ideologie, die van de fundamentele islam had de trom geroerd. Opnieuw laaiden op verschillende plekken gewapende conflicten op, zoals in Irak en Afghanistan. En in Rusland sloeg de periode van glasnost en perestrojka om, en met Poetin herleefde het regime van een tsaristisch communisme.

Door deze ontwikkelingen is er opnieuw een spanningsveld tussen verschillende machtsblokken en landen. Het leidt tot een hernieuwde opleving van nationalisme en tribalisering, die ruimte geeft aan zogenaamd krachtige leiders die net als vroeger vijandbeelden scheppen, mede om de eigen interne problemen te verhullen. Deze leiders, uit verschillende landen, verdraaien de huidige en historische feiten. De grootsheid en glorie van de oude natie wordt opgehemeld, de kwade bedoelingen van tegenstanders worden uitvergroot.

Leiders zoals Poetin, Erdogan, Orbán, Xi, Bolsonaro, Modi of Trump doen dat met veel aplomb en met grote woorden. Daarmee proberen ze in onzekere tijden hun positie te versterken en het nationalisme aan te wakkeren. Dat is weer een voedingsbodem voor oorlogsenthousiasme. In de huidige tijd vindt dat in eerste instantie zijn weg via de sociale media. We hitsen elkaar op in extreme standpunten. De Oekraïne-oorlog wijst uit dat het van hieruit maar een kleine stap is naar een echte oorlog. Maar of het nu een echte oorlog of een oorlog via de media is, iedereen schept zijn eigen waarheid en werkelijkheid. Dit vertroebelt het beeld en maakt een objectieve analyse en verwerking van pijn en frustratie vrijwel onmogelijk. Hoe kunnen we ontsnappen aan een wereld waarin het ene conflict op het andere volgt, omdat er steeds meer verdeeldheid wordt gezaaid, of het nu gaat om ideologieën, om religie, om gevoelens, om behoeften of om goederen en diensten?

Om een omwenteling te krijgen van wat ons scheidt naar wat ons bindt zijn er sterke positieve krachten vereist, die ons inzicht geven in onze gezamenlijke verantwoordelijkheid voor deze aarde en voor elkaar. De verantwoordelijkheid voor samenleven nu en in de toekomst vereist een eerlijk en open gesprek waarin we bereid zijn naar elkaars argumenten te luisteren, ook al zijn we het niet overal over eens. Maar het is noodzakelijk om zoveel mogelijk zonder vooroordelen alle kanten van het verhaal te horen om tot wederzijds begrip te komen en met elkaar aan een leefbare toekomst te werken. Egotrippende leiders veroorzaken maatschappelijke chaos maar gewone mensen in Iran, Afghanistan, Rusland, Oekraïne, Engeland zijn het slachtoffer, verliezen huis en haard en bestaanszekerheid.