Het multiculturele Zweden van Zlatan Ibrahimovic
Zlatan vertegenwoordigt zijn geboorteland niet op de juiste manier, want hij is niet écht Zweeds, toch?
Doe normaal, dan doe je al gek genoeg. Het omschrijft een beetje de Zweeds sociaal-maatschappelijk geaccepteerde Jantelagen; een ongeschreven regel dat men zich niet pretentieus of zelfgenoegzaam moet gedragen. Althans niet in Zweden. De naam ontleent zich aan de gezagsgetrouwe inwoners van de stad Jante uit een fictief boek van Noors-Deense auteur Aksel Sandemose uit 1933. Maar het sentiment bestaat al eeuwenlang in Scandinavië, met name in de landelijke gebieden. Het wordt als een taboe gezien om over je riante apartement in hartje Stockholm, je tweede (zomer)huis, of nieuwste Volvo te praten. Men ‘mag’ niet denken dat de een beter is dan de ander. Wees niet te opzichtig en schep niet onnodig op.
Is het een soort van mechanisme voor sociale controle? Het schijnt de sociale spanningen namelijk te beperken en heeft tot doel om iedereen – voor het grootste deel – op het oppervlak gelijk te houden. Zo leeft het internationale imago van de Zweedse klassenloze sociaal-democratische welvaartstaat door. Hierdoor wordt de harde realiteit van de levende ongelijkheid, een van de hoogste in Europa, en haar kwesties achter het gordijn gehouden.
Een uitzondering op Jante is wellicht paradoxaal de meest bekende Zweed Zlatan Ibrahimovic. In mijn opzicht is er na Ikea, Abba, Zweedse balletjes, en Avicii niet veel anders dat zich meer tot het Scandinavische land verhoudt dan Zlatan: ‘Ik heb Zweden op de kaart gezet’ (bij Jimmy Kimmel Live; 18-04-2018). Inderdaad, er zullen weinig mensen zijn die twijfelen aan de ‘Zlatan-izatie’ van het Zweedse voetbal op het wereldpodium. Met een ongelofelijke staat van dienst voor het nationale elftal (topscorer aller tijden met 62 goals), en op 40-jarige leeftijd nog steeds spelend op het hoogste niveau bij AC Milan, kan er niet meer af als respect. Maar in Zweden zijn de meningen verdeeld. Zlatan vertegenwoordigt zijn geboorteland niet op de juiste manier, want hij is niet écht Zweeds, toch?
Niet geheel onverwacht komt deze opmerking uit de extreem-rechtse en nationaal-conservatieve hoek, van de Sverigedemokraterna (Zweden democraten). Zlatan weet ook wel dat zijn achternaam Ibrahimovic niet “typisch” Zweeds is, zijn ouders emigreerden uit het voormalige Joegoslavië. Zijn uiterlijk, tja, niet het ge-ABBA-fiëerde (blonde-haren-blauwe-ogen) ‘ideaal’ dat sommigen nog steeds met Zweden associëren. Frappant is het wel. Hendrik ‘Henke’ Larsson, voormalige Zweeds topspeler van Feyenoord, Celtic, en Barcelona, past met zijn (destijds) lange dreadlocks en Kaapverdische vader wellicht qua uiterlijk ook niet in het typische plaatje, maar werd wel als Zweed gezien. Hij is kalm, ingetogen, en staat niet als een haantje vooraan te kraaien. Door zijn Zweedse moeder werd het hem gegund om van een geaccepteerde achternaam en een relatief eenvoudige jeugd te genieten.
Zlatan daarentegen groeide op in ongelijkheid. In de multiculturele volksbuurt Rosengård in Malmö pakte hij een van de weinige kansen aan en vocht voor zijn toekomst. Het was een hard en moeizaam milieu maar een paradijs voor Zlatan. Al zegt hij zelf in de documentaire Zlaten, för Sverige i Tiden (SVT 2018) maar ook de film I am Zlatan (2021) dat dit hem maakte wie hij momenteel is. Mensen uit deze buurt werden – en worden nog steeds – gestigmatiseerd en daarom moest hij nog meer voor zichzelf opkomen. Jante zou hier niet bij helpen, Zweden is niet gelijk, en Zlatan wist dit. Brutaliteit, zelfinzicht, en doorzettingsvermogen zouden hem verder helpen. En dit gebeurde. Na de jeugd van Malmö FF doorgelopen te hebben pakte hij zijn kans in het eerste. Al snel werd hij door Ajax opgepikt en vanaf toen ging het snel, door naar Juventus, Inter, Barcelona, AC Milan, Paris-Saint-Germain, Manchester United, LA Galaxy, en dus nu weer terug in Milaan.
Het ligt met name aan Zlatans lichaamstaal of uitspraken die niet als "typisch Zweeds" worden gezien. Totaal niet Jante, noem het zelfs arrogant: ‘Ik ben waarschijnlijk de beste Zweedse voetballer in de geschiedenis, wat ik heb gedaan heeft niemand gedaan. Ben ik arrogant? Maakt niet uit . . . ik ben de beste!’ Hij is het tegenovergestelde van de Jante-regel.
In een alsmaar veranderend Zweden waar het sociaal-economische landschap minder solidair en meer ongelijk wordt, verdwijnt Jante langzaam van het podium. Misschien omdat Zlatan opgroeide met bijna niets, wil hij des te meer laten zien hoe ver hij het heeft geschopt. En dit doe je niet door rustig onder de oppervlakte te blijven. Laat juist zien dat iedereen een kans van slagen heeft, tegen de (verborgen) discriminatie en al wat dan niet als typisch Zweeds gezien zou moeten worden in. Zlatan is een voorbeeld voor de generatie waarvan hij de eerste was. Een alsmaar groeiende en superdiverse generatie die Zweden verandert, wat zichtbaar is op straat en op het voetbalveld. Momenteel zijn het talenten Alexander Isak (voormalig Willem II, nu Real Sociedad) en Dejan Kulusevski (Tottenham Hostpur) die het stokje overnemen.
Jante kan Zlatan gestolen worden, hij wil niet zoals iedereen zijn, simpelweg te saai. Dat hij wellicht door sommige niet in het Zweedse hokje past; haters gonna hate. Hij vertegenwoordigde – en nog steeds – een generatie die een nieuw Zweden laten zien waar Zweedsheid in iedereen kan zitten. In Zlatans exentrieke cariërre zijn veel hoogtepunten, maar het meest trots is hij op het spelen voor de geel-blauwe, het nationale voetbalteam. Zlatan omarmt Zweden, ook al is het niet altijd wederzijds. Hij doet het met name voor de generatie na hem, voor zijn Zweden.