Het landsbestuur is achterhaald, dat kan anders

Rutte heeft dertien jaar lang politiek zitten scrabbelen en rummikubben. Gezellig, maar verder?

De manier waarop we ons land besturen lijkt op twee echtelieden die ruziën over hun zomerse vakantiebestemming. De stemmen staken over twee mooie, maar radicaal verschillende reisplannen. De een wil een rondreis in China (twaalf uur vliegen naar het oosten); de ander kiest voor een rondreis aan de westkust van de Verenigde Staten (twaalf uur westwaarts). In het poldermodel kom je dan tot een compromis: je kiest het gemiddelde van de twee uitersten. Inderdaad: ze blijven dus thuis.

Niet lang daarna herhaalt zich het tafereel rond de bestemming van de wintervakantie. De uitersten zijn nu: Lapland of Torremolinos. Het compromis is ook nu weer onvermijdelijk: Oost, west, thuis best. En niemand is blij. “Een waterig compromis”, zou Dilan Yesilgös het noemen.

Kan dat anders? Ja hoor, heel simpel: je spreekt af dat afwisselend de een of de ander de doorslaggevende stem heeft over de reisbestemming. Wie weet hoe leuk het is in de voorkeursbestemming van je partner? Dat zou reuze mee kunnen vallen en is al snel spannender dan thuis drie weken scrabbelen en rummikubben in het grijze Hollandse klimaat.

Toch hanteren we in het Nederlandse poldermodel deze aanpak al sinds mensenheugenis. Het centrale verwijt aan Mark Rutte is dat geen enkel groot probleem écht is aangepakt, laat staan opgelost, omdat we elkaar voortdurend vertellen wat we níet willen. Rutte heeft dertien jaar lang politiek zitten scrabbelen en rummikubben. Gezellig, maar verder?

De uitslag van 22 november biedt getalsmatig en inhoudelijk geen uitzicht op een kabinet dat met steun van een ruime meerderheid van parlement en kiezers de grote vraagstukken van ons land eindelijk voortvarend kan aanpakken.

De heldere oproep van de kiezer was om nu eindelijk wél door te pakken. Kiezers voelen zich niet serieus genomen en willen meer transparantie. In het huidige stelsel is dat niet te realiseren. Dat kan anders, als we voor een radicaal andere, maar toch haalbare besluitvorming kiezen; zonder de Grondwet te veranderen of te overtreden. De kern is dat je met wisselende meerderheden regeert. Zoals elke Raad van Bestuur, Raad van Toezicht of Ondernemingsraad, kerkeraad en schoolbestuur dat sinds mensenheugenis doet.

We volgen deze werkwijze óveral behalve in het landsbestuur. Daar regeert een kabinet vaak met een heel krappe meerderheid of zelfs minderheid (Eerste Kamer). Een derde tot de helft van de kiezers staat in de kou. Regeringsplannen weerspiegelen de wensen van de coalitiepartijen en niet van wat Nederland in meerderheid wil. Dat ondermijnt de geloofwaardigheid van de politiek en belemmert de oplossing van onze kolossale problemen.

Voor en na de verkiezingen hoorden we hoe politici het ‘over-je-eigen-schaduw-heenspringen’ tot Haagse volkssport hebben verheven. Dóe dat dan ook! Onderstaand plan voor de komende vier jaar laat ze naar hartenlust springen. Het sluit ook aan bij de ideeën van Pieter Omtzigt (NSC) in zijn brief (29 november) aan verkenner Ronald Plasterk.

Globaal tijdspad:

Jaar 1:

De formatie. Twee (in)formateurs maken met de politieke leiders uit de Tweede Kamer een lijstje van tien onderwerpen waarover snel stevige politieke besluitvorming dringend gewenst is. Ik noem er een paar: Klimaat (met stikstof en landbouwbeleid), bestaanszekerheid, migratie/arbeidsmarkt, wonen, zorg, onderwijs, infrastructuur, buitenland (inclusief EU en defensie). De formateurs vragen de politieke leiders namen van deskundigen die bereid zijn als minister per onderwerp drie globale varianten van aanpak op papier te zetten (links, rechts en midden).

Geen dikke beleidsnota’s maar puntsgewijs een helder plan van aanpak; inclusief financiële en fiscale gevolgen: ‘Als u oplossing x kiest, betekent dat y voor uw portemonnee’. De beoogde ministers bespreken tijdens de formatie met de fractievoorzitters hoe die varianten er globaal uit kunnen zien. Er komt dan dus géén dichtgetimmerd regeerakkoord maar aan het einde van de formatie ligt er wel een helder plan van aanpak met per groot dossier een paar varianten.

Jaar 2:

Plannenmakerij: Met de drie beleidsvarianten gaat de minister op pad: De Tweede Kamer debatteert erover waarbij elk kamerlid een volgorde van voorkeur aangeeft. Dat is genuanceerder dan een simpel voor of tegen. De uitkomst is politiek niet bindend maar richtinggevend. Kamerleden zijn ook niet aan fractiediscipline gebonden.

Direct daarna organiseert de regering een uitgebreide, brede meningspeiling onder de Nederlandse bevolking (CBS, CPB, SCP). Zo’n aanpak (breed, genuanceerd en snel) werkt beter dan een officieel referendum (lage opkomst, versimpelde vraagstelling en traag).

Met de uitkomst van de twee peilingen en inbreng van organisaties en betrokkenen (werkgevers, werknemers, brancheverenigingen, milieu-organisaties etc.) werkt de minister afhankelijk van de uitkomst een of meerdere varianten uit. Hij legt zijn plannen ook voor aan de Raad van State.

Deze opzet veronderstelt brede plannen. Neem wonen: het moet gaan over grondpolitiek, snellere bouwprocedures, globale verdeling koop/huur, tekort vaklieden, duurzaamheid. Bij migratie moet er aandacht zijn voor betere opvang en snellere (strengere?) selectie voor asielzoekers, maar ook over regels voor arbeidsmigranten, buitenlandse studenten en Europese samenwerking.

Jaar 3:

Besluitvorming. De minister legt zijn globale voorstel(len) aan de Tweede Kamer voor. De Kamer kan uiteraard nog amenderen maar de minister is terughoudend in het toezeggen van allerlei aanpassingen op (te) kleine onderdelen. Ook de Eerste Kamer behandelt de plannen. Als de uitkomst sterk afwijkt van de eerdere peiling onder de bevolking, kan de Kamer besluiten tot een tweede peiling waarna een definitief besluit in de Kamer valt.

Jaar 4:

Uitvoering.

Aan de slag!

Hierbij is de gewenste aanstelling van een Minister van Vereenvoudiging vermeldenswaardig. Er is geen Nederlander die niet regelmatig klaagt (en meestal terecht) over onnodig bureaucratisch gedoe en niet uit te leggen (belasting)regels. De mallemolen van de regelgeving is dolgedraaid. Deze minister ziet erop toe dat voor elke nieuwe wet of regel er minstens één, liefst twee worden geschrapt. Een Ombudsman dus maar dan mét bevoegdheden.

Deze minister verzamelt ook voorbeelden over wat we van diverse buitenlanden (onderwijs, zorg, openbaar vervoer, belastingen) kunnen leren. In vergelijkbare landen is al zo veel geprobeerd: grensbewaking in Duitsland, onderwijs in Finland, zorgstelsel in Zweden, migratie in Denemarken. Dit alles kan zónder de zoveelste peperdure dienstreis van bestuurders en ambtenaren.

Is dit alles een gewaagde aanpak? Reken maar.

Is er veel tegenin te brengen? Nou en of. Alle spelers (Kamerleden, ministers, kiezers, lobbygroepen, ambtenaren) werken straks met een andere handleiding.

Maar het veel te trage, huidige stelsel heeft nog veel méér bezwaren. Vooral de gestaag slinkende geloofwaardigheid van de politiek is zorgwekkend en op den duur bedreigend.

De oppositie gunt het kabinet amper successen. Verdeeldheid verlamt het openbaar bestuur. Geen wonder dat het vertrouwen in de politiek dramatisch is gedaald. Met deze vernieuwing kan Nederland een voorbeeld zijn voor landen die ook kampen met groeiend populisme en slinkend vertrouwen

Ons politieke stelsel is als een dieselauto met 450.000 km op de teller. Heel lang waren we er blij mee. Je reed goedkoop en de motor was super-betrouwbaar. Je had er geen omkijken naar. En ach, de uitstoot van al die viezigheid, dát telde toen niet. Maar dat telt nu wél en die trouwe diesel is na al die jaren echt versleten. Op veel plaatsen ben je niet eens meer welkom met zo’n walmend monster. De inruilwaarde is dan ook zo goed als nul. Tijd voor een radicale modernisering.

Met een nieuwe, zakelijke en transparante aanpak is verdeeldheid niet langer een onneembare horde. Door de sterkere betrokkenheid van de Tweede Kamer en de onmisbare peilingen onder kiezers krijgt het Haagse politieke stelsel een bredere basis en is het minder een ver-van-ons-bed show. We gaan dan niet langer uit van meningsverschillen maar zoeken naar oplossingen (soms wat naar links, dan weer naar rechts) die aantoonbaar de steun hebben van meerderheden van de bevolking.

En vergeet niet: Er is over grote vraagstukken minder verdeeldheid dan je - afgaande op het gekrakeel in media en politiek - zou denken; bijvoorbeeld over stikstof (snel aanpakken), klimaat (we moeten voor onze kinderen en schonere wereld achterlaten), migratie (moet strenger), huisvesting (overheid investeert en neemt regie) en zorg (meer geld, minder privatisering). Deze vaak solide meerderheden onder kiezers worden in de Haagse gehaktmolen te vaak vermalen tot een onwelriekende, grijze smurrie waar van te veel partijen deelbelangetjes doorheen zijn gehusseld.

We zijn een land met kleine oplossingen voor grote problemen geworden. Maar we zijn tegelijk het land van “met mij gaat het goed, maar met ons gaat het slecht”. Die individuele positiviteit - Nederland staat al jaren in de topvijf van ’s werelds gelukkigste landen – kan de vruchtbare basis zijn voor meer burgerparticipatie. Kiezers willen niet eens per vier jaar maar veel vaker serieus genomen worden. De meeste Nederlanders zijn níet wantrouwend maar van goede wil. Maak daar gretig gebruik van.

Terug naar de huiselijke discussies over vakantiebestemmingen. Bovenstaand plan heeft een gewaagd politiek reisdoel. Politici die ermee aan de slag gaan (het over je eigen schaduw heen springen), verdienen daarna een welverdiende vakantie. En als beloning mogen ze dan eens zelf - en dus zonder inspraak van huisgenoten - het reisdoel kiezen. Reistip: op een plek met veel zon is als vanzelf ook veel schaduw. Dan kunnen ze dat schaduwspringen naar hartenlust blijven oefenen.