Het Koffertje kan je niet zomaar wegdoen zonder je af te vragen waar het voor staat

Rituelen en symbolen geven juist in tijden van maatschappelijke stress en chaos rust en houvast.

Minister Kaag kondigde aan dat Het Koffertje van de miljoenennota naar het museum gaat, en zal worden vervangen door een moderner, lichter en duurzamer exemplaar.

Het eerste koffertje was een leren koffertje uit 1947; een sober naoorlogs koffertje aangekocht voor € 1,70. In 1957 dreigde de traditie van het koffertje bijna verloren te gaan. Minister Hofstra nam toen de Rijksbegroting gewoon in zijn aktetas mee naar het Binnenhof. Een groep studenten bood de minister toen demonstratief een nieuw koffertje aan. Waar dat koffertje is gebleven weet niemand. Bij de volgende Prinsjesdag gebruikte minister Hofstra weer het oude koffertje om de Rijksbegroting aan te bieden.

Het huidige koffertje is een geschenk van de staatsdrukkerij uit 1964. Gemaakt van geitenperkament en bekleed met blauwe zijde. Het wapen van Nederland en de letters zijn met de hand verguld. Soms probeert iemand eens iets wilds. In 1999 bood Zalm de miljoenennota aan op een CD-rom en in 2012 deed De Jager dat op een tablet.

Totems verbeelden de ziel van een volk

Bij het woord 'totems' denken we meestal eerst aan de prachtig versierde houten beeldpalen van Native Americans en Canadians. Opgestapelde symbolen van een volk. Vaak verbeelden ze geschiedenis. Een golf kan verwijzen naar een grote overstroming van het dorp, een adelaar naar de heerschappij van een belangrijk stamhoofd met de bijnaam 'De Adelaar'.

Elk volk heeft haar totems. Rijk versierde houtsnijwerken van de Maori, afschrikwekkende of juist lieflijke beelden voor de poort van een dorp op Bali. Kerken, synagogen, tempels, moskeeën, wolkenkrabbers, beelden, landmarks doen ook dienst als totem van een volk. Een totem verbeeldt geschiedenis en de ziel van een volk en is tegelijk ook marketinginstrument. De bezoekers van het dorpje krijgen in een oogopslag te zien wat belangrijk is.  Totems, maar ook rituelen, symbolen, volksliederen, kunst, poëzie dragen de ziel van volk en samenleving.

Totems verplaatsen

Je kunt niet met een kettingzaag of hakbijl een dropje inlopen en de totem omhakken. Totems kan je niet zomaar omverwerpen, vervangen of verplaatsen. Dat geeft altijd gelazer. Van oudsher hoort bij het vervangen van totems een periode van dialoog, tribale besluitvorming, van afscheid en rouw van het oude, van wierook en wijwater om oude geesten te begraven en van rituelen en feesten om Het Nieuwe te verwelkomen.

Als je té rucksichtlos een totem even verwijdert of aanvalt, heeft dat maatschappelijke chaos en bloedvergieten tot gevolg. Dan volgt strijd, zoals bij de recente beeldenstorm van koloniale beelden in de Verenigde Staten of het omkeren van de vlag door protesterende boeren. Totemstrijd is dikwijls een strijd om de macht en het verhaal: wie bepaalt welk verhaal we vanaf nu gaan volgen. Revolutionare actievoerders halen totems daarom juist heel graag omver, om verandering af te dwingen.

Rituelen zijn vluchtheuvels bij verandering en chaos

Rituelen en symbolen geven juist in tijden van maatschappelijke stress en chaos rust en houvast. De enorme belangstelling voor de uitvaart van Queen Elizabeth zegt misschien wel iets over onze behoefte aan oud ritueel en verbondenheid, al weten we stiekem ook wel dat de rituelen en de Queen bij een oud tijdperk zullen gaan horen. Crisisdienst psychiater en columnist Esther van Fenema zegt het vaak, en crisisexpert Andrea Walraven zette het laatst nog uiteen in een bruikbaar artikel: bij grote stress en crisis is rust, reinheid, regelmaat en focus op het hier en nu van belang. Geen al te grote levens- en toekomstvragen, maar overzien wat je die avond gaat eten en hoe je met de bus naar huis komt. Weten dat je totem er nog staat helpt, als het leven hard is en het noodlot toeslaat.

Koesteren

Prinsjesdag 2022 was exemplarisch voor een tijd van grote onzekerheid. Demonstraties bij de rijtoer. Een nieuwe koets. Een andere zaal. Minder hoedjes. Een onheilspellende troonrede. Een koude winter in het vooruitzicht. Poetin die mobiliseert. In tijden van stress, is het wijs als leiders rust, reinheid, regelmaat bieden waar mogelijk en hulp waar nodig. Voor die hulp worden plannen gemaakt. Het is daarbij verstandig om datgene wat nog wél overeind staat te koesteren. Slechts totems te vervangen na dialoog, wijwater, wierook en afscheid. En niet eventjes omdat dat hip of modern is. Leuk doen met een CD-rom past niet in het narratief van een volk en houdt dus geen stand als nieuwe totem.

Het koffertje kan je niet zomaar wegdoen zonder je af te vragen waar het voor staat: respect voor bestuur? Welvaart na naoorlogse wederopbouw? Zeeblauwe Nederlandse zijden voorspoed? Het belang van gezag? Vaderlandse trots? Iets weggooien en vervangen is in zowel symbolische als praktische zin nooit duurzaam (tenzij het iets giftigs uitstoot). Tradities zijn dat wel. Totems vredelievend vervangen doe je in tijden van opbouw en vernieuwing. In tijden dat je de rust hebt voor dialoog en totemgesprekken bij kampvuren. Niet in tijden van maatschappelijk verdriet en paniek.