Het is altijd jouw schuld

Ik reed met de bus door Den Haag. Dat klinkt heel gewoon maar voor mij was het bijzonder. Ik reis vrijwel nooit met de bus. Niet dat ik een hekel heb aan de bus, integendeel, maar het is nooit aan de orde dat ik er een neem. Trein, tram, metro, watertaxi, vliegtuig, ik reis er allemaal vaker mee. Behalve tijdens lange wandelingen, dan brengt de bus me naar begin- en eindpunten waar geen ander vervoer komt. Het is het vervoermiddel voor plaatsen die buiten de heersende infrastructuur vallen. De infrastructuur die bepaalt waar we wonen, werken, heengaan. Als je woont op een plek die alleen met een bus bereikbaar is dan woon je ver weg, ongeacht hoe dichtbij dat in werkelijkheid is.

Ineens zag ik het busnetwerk voor me als een landkaart van plekken waar ik nooit kom. Er viel een wereld te ontdekken. Misschien moest ik mijn leven omgooien en ook in het kader van de bestrijding van de klimaatcrisis voortaan alleen nog maar met de bus reizen. Mijn moeder deed dat vroeger. Dan trok ze op een vrij reizendag met haar seniorenpas naar een willekeurige verre stad en pakte daar de ene naar de andere stads- en streekbus. “Zo kom je op onbekende plekken en ontmoet je de meest uiteenlopende mensen.” Na een dag reizen kwam ze thuis met een koffer vol verhalen. OV-passagiers zijn opvallend vaak geneigd intieme verhalen of gedachten te delen met vreemden. Mijn moeder was daar een soort magneet voor. Zo leer je de mensen en wereld kennen, hield ze me voor. Ik heb die sociale vaardigheid helaas niet van haar geërfd.

Er stapte een jonge man in de bus die op de stoel voor me plaats nam. Hij maakte met zijn tong het geluid van castagnetten. Zou hij dat de hele rit blijven doen? Op de een of andere manier ben je als ov-reiziger al snel bezig met de vraag of anderen je last gaan bezorgen. Waarom eigenlijk? Is het iets van de laatste tijd? Hebben we van de Amerikaanse cultuur ook al "het recht om met rust gelaten te worden" overgenomen? Of zou het komen door sociale media waar mensen graag laten weten dat ze zich ergeren aan anderen? Ik dacht aan Les Gens Dans Le Métro, een populair instagramaccount dat onwaarschijnlijke taferelen uit de Parijse metro verzamelt. Grappig en verbazingwekkend maar dergelijk 'apies kijken' verandert de publieke ruimte ook in een zoo.

De jongen was opgehouden met klakken. Hij staarde uit het raam en gaf zo nu en dan commentaar tegen niemand in het bijzonder. Bij een kolossaal herenhuis, waarop een bord 'Te Koop' prijkte, klonk het “Zo, dat zal wel wat kosten”. Wat natuurlijk ook zo was. Niettemin leek het me iemand met een zorgvraag op geestelijk gebied.

Even later zei hij “Daar moet je nu niet in zitten, in dat busje”. Ik keek opzij. Er stond een arrestantenwagen van de politie bij het stoplicht waar we voor wachtten. Ja, inderdaad daar moet je niet in zitten. De bus reed langs het Binnenhof waar een ingrijpende renovatie aan de gang is. “Daar zijn ze nogal bezig, zeg” zei de man. Precies wat ik dacht. Eerst vond ik hem een zonderling maar nu merkte ik dat we beiden eigenlijk dezelfde gedachten hadden. Alleen sprak hij ze uit.

Uit de luidsprekers van de bus klonk voor de zoveelste keer een vrouwenstem. Dat wil zeggen het was een computer die deed alsof ze vrouw is. De stem kondigde de volgende halte aan en legde uit hoe je met de ov-kaart moet uitchecken. Eerst in het Nederlands, daarna in het Engels. Het was iets als “houd de kaart dicht tegen de lezer. Dan kunt u snel en probleemloos uitstappen.” Die laatste opmerking maakte me duidelijk dat er kennelijk grote problemen met de apparaten zijn. Het was me eerder al opgevallen dat het inchecken lastig ging. Een provisorisch aangebrachte rode pijl wees zelfs naar de precieze plek waar je de ov-kaart tegenaan moest houden. Anders werkte het niet.

De vrouwenstem had eigenlijk moeten zeggen “De automaten functioneren niet naar behoren maar met uw hulp kunnen we er toch nog mee werken.” Of iets dergelijks. Maar het werd omgedraaid. Als het mis gaat dan ligt dat niet aan de gebrekkige machine maar aan jouw onzorgvuldigheid. Bovendien hebben alle andere mensen daar dan last van want dan is het uitstappen niet meer probleemloos. Iedereen heeft kunnen horen dat het jouw schuld is als het in- en uitstappen vertraging oploopt. De schuld wordt afgeschoven en jij bent ineens het probleem. Als je erop let kom je die benadering vaker tegen. De overheid en publieke diensten hebben de werkwijze overal doorgevoerd. Jij bent zelf het probleem.

Bij de volgende halte klonk de uitleg opnieuw. Ik probeerde me er voor af te sluiten maar vreemd was het wel. Ze installeren een slecht werkend systeem, tetteren vervolgens heel de tijd instructies in je oor en schuiven je als passagier de schuld voor de problemen in de schoenen. Waarom vinden we dat normaal? Ik keek naar het achterhoofd van de man voor me. Ik had hem direct als een mogelijke overlastgever gezien terwijl hij eigenlijk alleen maar zei wat ik dacht. Die passief agressieve anonieme vrouwenstem daarentegen accepteerde ik gelaten.

De bus stopte bij het station. Ik drukte mijn ov-kaart stevig tegen het apparaat. Piep. De man was ook opgestaan, zei enthousiast bedankt tegen de chauffeur en checkte uit. De deuren openden zich, ik volgde hem naar buiten. "Zo. 1,76" hoorde ik hem zeggen. Hij doelde op het ritbedrag dat op het scherm was verschenen.  “Ik snap er niks van. Zelfde rit, op de heenweg was het goedkoper, nou ineens 1,76.” Hij schudde z’n hoofd.

Ik merkte dat ik meteen een verklaring ging bedenken voor het verschil. Iets wat die man natuurlijk niet begreep. Misschien had de rit een klein beetje langer geduurd, of was de terugweg net iets om. Ho! Waar was ik mee bezig? Ik had me het paternalisme van de overheid eigen gemaakt. Terwijl de man groot gelijk had: waarom was de ritprijs niet hetzelfde? Wat is dat voor raar systeem? En klopt het sowieso wel? Die in- en uitcheckapparaten werken immers ook niet naar behoren. Misschien geldt dat ook wel voor de prijzen. Voeg daarbij de passief agressieve toon van de zogenaamde instructies. Is dit hoe een publieke dienst moet functioneren?

Als ik het zo opschrijf is de kans niettemin groot dat mensen denken dat ik zelf ook een geestelijke zorgvraag heb. Want hoezo zou er iets mis zijn met het systeem? Het gaat toch allemaal goed? Zeur niet zo. Of doe niet zo verwend. Kijk eens naar andere landen. Wees blij dat... etcetera. Het bekende rijtje verweermiddelen tegen burgerkritiek.

Hoe werkt dat zo? Ons is wijs gemaakt dat we alles zelf in de hand hebben en overal zelf verantwoordelijk voor zijn. Dat het zo is ingericht omdat we zelf zo slim zijn. Smart dit, smart dat. Wie niet mee kan is dom. Dat wil natuurlijk niemand zijn. Dus volgen we braaf de instructies op. Het leidt ondertussen tot stress, tot minderwaardigheidsgevoelens, richting jezelf of de ander. En tot een maatschappij die op den duur als geheel een geestelijke zorgvraag heeft.