Het helpt, tegengesproken worden

Om vooruit te komen, hebben we anderen nodig die het met ons oneens zijn. Het belang van tegendenken staat centraal op een reeks discussieavonden van Trouw en de Utrechtse universiteit.

‘Tegenspraak brengt ons verder’, luidt een beroemde leus uit de jaren zestig. Dat geldt voor de democratie waarin ruimte moet zijn voor oppositie, maar net zo goed voor de wetenschap en filosofie, waar nieuwe ideeën en stromingen vaak ontstaan door je af te zetten tegen je voorgangers. Onder woorden brengen waar je het niet mee eens bent, is een vruchtbare manier om tot kennis te komen.

Denker des Vaderlands Hans Achterhuis benadrukt in zijn werk het belang van ‘tegen jezelf in denken’: Om vooruit te komen, heb je anderen nodig die het met jou oneens zijn en bereid zijn tot diepgaande ideeënuitwisseling. Het belang van tegendenken bracht Trouw en Studium Generale, het podium voor lezing en debat van de Universiteit Utrecht, ertoe een serie avonden en artikelen te bedenken met zogenoemde tegendenkers. Hans Achterhuis: “Het gaat mij erom mijn eigen vanzelfsprekende, vaak breed maatschappelijk gedeelde vooronderstellingen onder vuur te nemen. Tegen jezelf in denken betekent ook dat je tegen de tijdgeest in durft te denken. Dat scherpt je eigen geest en standpunten en helpt je vooruit.”

Achterhuis is er vaak om geprezen dat hij in staat is zijn meningen te herzien. Maar journalist Sjoerd de Jong viel hem erop aan, omdat Achterhuis als tegendenker van zichzelf uiteindelijk zijn gelijk lijkt te halen tegen zichzelf, alsof de hedendaagse Achterhuis speelt en wint van de Achterhuis uit het verleden.

Achterhuis: “Het gaat er niet om te winnen of te verliezen van mijzelf. Tegendenken is voor mij serieuzer, ik vind het belangrijk door anderen te worden tegengesproken. Op de achtergrond speelt daarbij de filosoof Karl Popper een rol, die met zijn falsificatieprincipe het weerleggen van een denkbeeld, opvatting of hypothese tot de essentie van de wetenschap maakte. Ik heb, ook conform Poppers ideeën, altijd geprobeerd om in discussies tegengestelde posities zo sterk mogelijk te maken. Als je die dan weet te weerleggen, heb je meer bereikt dan door tegenstanders te infantiliseren en belachelijk te maken.”

In navolging van de Franse filosoof Michel Foucault beschouwt Achterhuis de organisatie van tegenspraak ook als een hoofdtaak van de filosofie. “‘Wat is filosofie vandaag de dag als ze geen kritische zelfwerkzaamheid van het denken is?’, vraagt Foucault zich af. ‘En als ze in plaats van te rechtvaardigen wat men al weet, geen poging is te weten te komen hoe en in hoeverre het mogelijk zou zijn anders te denken.”

Studium Generale en Trouw hebben dat ‘anders denken’ georganiseerd rond thema’s die in het werk van Achterhuis centraal staan: geweld, zorg, utopie en onderwijs. In de eerste lezing van de serie ‘Tegendenkers’ (komende maandag) bijt Ruud Welten – muzikant, toneelschrijver en docent filosofie aan de Universiteit van Tilburg – het spits af.

Hans Achterhuis beschrijft in zijn magnum opus ‘Met alle geweld’ de vele zichtbare verschijningsvormen van geweld. Maar, vraagt ‘tegendenker’ Ruud Welten zich af, hoe moeten we omgaan met de vele onzichtbare vormen van geweld die impliciet in onze maatschappij aanwezig zijn? Geweld, zo denken we, is met opzet fysiek schade berokkenen aan anderen. Te simpel, stelt Welten. Er is veel onzichtbaar geweld dat inherent is aan de moderne welvaart. Met een versluierde term uit het leger noemt Welten dat collateral damage, bijkomstige schade. Beveiliging, bureaucratie, intimidatie en sociale ongelijkheid lijken onze samenleving vredig te houden, maar zorgen structureel voor bijkomstige schade. Al zien we dat niet graag onder ogen.

Andere ‘tegendenkers’ komend najaar zijn Margo Trappenburg (bijzonder hoogleraar sociaal-politieke aspecten van de verzorgingsstaat en overlegeconomie); historicus, filosoof en SP-politicus Ronald van Raak, en Evelien Tonkens, bijzonder hoogleraar actief burgerschap bij de afdeling sociologie en antropologie van de Universiteit van Amsterdam.

‘Tegendenkers; in dialoog met de Denker des Vaderlands’; maandag 17 september; Studium Generale Universiteit Utrecht, Aula van het Academiegebouw, Domplein 29, Utrecht. 20.00-21.30 uur. De lezing is gratis toegankelijk. Reserveren is niet mogelijk, dus wees op tijd. Of kijk hier live mee. Voor meer informatie over de hele reeks zie hier.

Dit stuk verscheen eerder in Trouw.