Het grote verschil tussen de Messias uit Dune en de Messias uit de Bijbel

Ik moet niet bang zijn
Angst is de moordenaar van het verstand
Angst is een halfdood
Die volledige vernietiging meebrengt

Ik zal mijn angst onder ogen zien
Ik zal mijn angst over en door mij heen laten vloeien

En als hij voorbij is zal ik mijn
innerlijk oog op zijn pad richten

Waar de angst is gegaan
Is niets achtergebleven

Alleen ik zelf blijf

(Litanie van de angst, uit Dune)

Het boek Dune (Duin) van Frank Herbert is wellicht het boek dat het meeste indruk op mij maakte in mijn tienerjaren. Mijn vader had een behoorlijke collectie SF-boeken; van Jack Vance tot Robert Heinlein, van Isaac Asimov tot Frank Herbert. De hoofdpersoon Paul Artreides, later omgedoopt tot Muad’Dib, zijn Vrijmans-naam, sprak en spreekt nog steeds tot mijn verbeelding. 

Regisseur Dennis Villeneuve krijgt het voor elkaar om met zijn verfilming Dune 1, 2 en wellicht nog een derde deel, het best complexe boek van Frank Herbert op fantastische wijze tot leven te brengen. We zien hierin de persoon van Paul Artreides worstelen met zijn voorbestemming; de Verlosser, de Messias van het onderdrukte Vrijmansvolk, de oorspronkelijke bewoners van de woestijnplaneet Duin.

Paul heeft visioenen wat er gebeurt als hij zijn voorbestemde rol gaat innemen; namelijk een Heilige Oorlog tegen alle Huizen die zijn heerschappij niet accepteren. In zijn visioenen ziet hij de miljoenen slachtoffers die deze oorlog met zich meebrengt. Toch is er een moment dat Paul besluit deze rol op zich te nemen en daarmee koppelt Frank Herbert en nu dus Dennis Villeneuve het begrip Messias nadrukkelijk aan een puur wereldlijke en uiterlijke macht. In zijn latere boeken in deze Duin-serie werkt Herbert dit thema verder uit en krijgt deze macht soms bizarre vormen.

Dat nu is een interessant gegeven. Hoe ziet deze uiterlijke macht eruit? Wat kenmerkend is dat deze Messias wordt verbeeld als een soort redder van de groep. De Vrijmans worden onderdrukt door het wrede Huis Harkonnen en Paul Artreides Muad’Dib komt hun redden. Dit is de bekende reddersdriehoek binnen de groepsdynamiek.

Een ander kenmerk is dat de Vrijmans in hem moeten geloven, hem moeten volgen. Paul gebruikt bijvoorbeeld zijn helderziendheid om hen te overtuigen, wat je als een vorm van manipulatie zou kunnen beschouwen. Daarnaast gebruikt Paul zijn grote macht om wraak te nemen op de Keizer, die achter het verraad zit van de stiekeme aanval van de Harkonnens op zijn vader, die daarmee zijn leven verloor. Die pijn heeft hij niet goed kunnen verwerken, een thema dat ook in andere verhalen regelmatig terugkomt, ik moet bijvoorbeeld denken aan Anakin Skywalker die in Star Wars kiest voor de macht van Darth Vader. Maar natuurlijk ook in onze realiteit zien we telkens weer dat niet verwerkte pijn leidt tot oorlog met als enige uitkomst; nieuwe pijn. Het lijkt alsof we als mensen gevangen zitten in deze zich herhalende loop van uiterlijke macht. Actie, reactie. Oog om oog, tand om tand.

Zeker waren er mensen in de tijd van Jezus die hem zagen als de Verlosser van het Joodse volk dat onderdrukt werd door de Romeinse bezetter. En zeker heeft de christelijke kerk een beeld gemaakt van Jezus en hem gekoppeld aan de grote uiterlijke macht die de kerk in de loop van de geschiedenis heeft gehad. Mensen moesten een uiterlijk geloof volgen dat in een catechismus werd beschreven. Mijn moeder leerde deze catechismus uit haar hoofd. Wie de regels van de kerk volgde, was een goede gelovige. Natuurlijk zijn er veel mensen die om deze reden de kerk en Jezus de rug hebben toegekeerd. Geef ze eens ongelijk. 

Gelukkig zijn we als mens meer dan enkel buitenkant en uiterlijke macht. Misschien is daar niet iedereen van overtuigd. Naast de buitenkant hebben we ook een binnenkant, al zijn we daar vaak het contact mee verloren. Naast onze materiële aandachtslaag, is er ook een geestelijke laag, al is deze vaak verborgen en niet te bewijzen door onze rationele en op uiterlijke zintuigen gebaseerde wetenschap. Precies in onze essentie, in ons hart, in onze oorsprong kunnen we door Jezus als een blikseminslag worden geraakt. Ik schreef daar eerder over.

Dat is radicaal anders dan de Messias, de Kwisatz Haderach van Frank Herbert. Hier is het niet de bedoeling dat we iets of iemand volgen buiten onszelf, maar dat we juist trouw zijn aan onze eigen essentie, onze potentie. Paul zegt; volg mij, ik geef jullie richting. Jezus zegt; volg je eigen essentie, dat geeft je als mens een nieuwe richting. Bovendien ligt hier de mogelijkheid dat we onze psychische en maatschappelijke structuur van afgescheidenheid en uiterlijke macht omvormen tot een nieuwe basis van verbinding en innerlijke kracht. Het ankerpunt komt in onszelf te liggen en niet meer buiten onszelf om vandaaruit nieuwe, niet op uiterlijke macht gebaseerde relaties aan te gaan met anderen. Dit is de mogelijkheid, de menselijke potentie, die wat mij betreft Jezus raakt en ons herinnert. En dat biedt een uitweg uit de loep van machtsdenken, van oorlog en de onvermijdelijke pijn die daar het gevolg van is. 

Ik ben geen Jezus-fanaat, geen Jehova-getuige. Ik onderzoek wat de verschillende aspecten zijn van ons menszijn en de betekenis die wij hebben in onze evolutie. Binnen die context heb ik het idee dat het leven van Jezus en waar hij voor staat een belangrijke, wezenlijke betekenis heeft. Jezus had dezelfde keuze kunnen maken als Paul Muad’Dib, hij had zijn bijzondere gaven kunnen gebruiken voor uiterlijke macht. Hij koos radicaal voor de binnenkant, voor de essentie, voor het hart en gaf hiermee de mens de mogelijkheid om dit ook te doen.

Dat zou je best revolutionair kunnen noemen of in ieder geval een stap binnen onze evolutie die aansluit bij de transitie waar we nu met name door de klimaatcrisis midden inzitten. Deze transitie vraagt wat mij betreft radicaal andere keuzes vanuit onze essentie dan de op uiterlijke macht gebaseerde uitgangspunten van ons huidige neoliberale systeem.