Het Europagevoel
Europa is ook een bittere noodzaak.
In het licht van de komende Europese verkiezingen geen onbelangrijke vraag: wat is Europa?
Is het een historisch Europa? Veel ‘Europa’s’ gingen de huidige Europese Unie voor. Het Romeinse Rijk, Karel de Grote en de Ridders van het Gulden Vlies, het Heilige Roomse en het Habsburgse Rijk. Het Europa van Napoleon met hervormingen van bestuur en rechtspraak, invoering van een burgerlijke stand, belastingen en nieuwe maten en gewichten. Het Europa van Hitler-Duitsland dat hel en verdoemenis bracht.
Maar de Tweede Wereldoorlog leidde ook tot samenwerking van de Europese mogendheden in een Europese Economische Gemeenschap, met als uitgangspunt ‘nooit meer oorlog’. Europa heeft onmiskenbaar – afgezien van de Balkanoorlogen – driekwart eeuw van vrede en ongekende welvaart gekend na eeuwen van strijd. De Russische invasie in Oekraïne maakte er een abrupt einde aan.
Of is het een geografisch Europa? Maar waar liggen dan de grenzen? Het Europa van de kaart reikt van de Bajdaratabaai in het noorden van Rusland, via de Oeral en de Kaspische Zee, over de besneeuwde toppen van de Kaukasus via de Bosporus naar de Middellandse Zee. Oekraïne – zeker het westelijke deel - en ook Georgië zijn meer Europees dan Russisch. En wat ook op de kaart wordt aangegeven: het huidige Rusland hoort niet bij ‘Europa’. Hoewel er eind van de vorige eeuw sprake was van samenwerking tussen de Europese Unie en Rusland, hoe vreemd dat nu ook mag klinken.
De zuidgrens van Europa líjkt duidelijk – de Middellandse Zee -, maar is het niet. De Romeinen zouden ons met zo’n zuidgrens maar rare jongens hebben gevonden. Eeuwenlang was de Middellandse Zee eerder een brug dan een scheidslijn tussen Zuid-Europa en Noord-Afrika. En alle eilanden in de Middellandse Zee hebben een Afrikaans-Europese geschiedenis. Lang was sprake van een nauwe samenwerking tussen Europa en Noord-Afrika in het kader van het Barcelona-proces, maar daarvan is de laatste jaren weinig vernomen.
Of is het een cultureel Europa? Grote Europese kunstenaars vormen het 'bindweefsel van Europa', stelde Pieter Steinz, schrijver van het boek Made in Europe. Weg met de euroscepsis en de politieke malaise. Het pan-Europees cultuurgoed verenigt pas echt de Europese burgers. Daarop kunnen we allemaal 'trots' zijn. Maar het overgrote deel van de Europese burgerij heeft nog nooit gehoord van Brancusi of Bach, Malevitsj of Mahler en de tientallen andere 'iconen' die volgens Steinz 'in alle uithoeken van Europa bekend zijn'.
Europa is ook en vooral een economisch samenwerkingsverband, een motor van economische groei en welvaart. Zo is het ook allemaal begonnen. De Unie is met 450 miljoen inwoners nog steeds de grootste economie ter wereld met een hoge levenstandaard. Dankzij de regelgeving van Europa – waarover wel eens lacherig wordt gedaan: ‘de kromming van bananen’ - kan een fabrikant met een product de hele EU bedienen en verdwijnen omslachtige in- en uitvoerprocedures.
Maar Europa is méér dan een economisch project, meer dan een markt van cijfers en getallen, namelijk een gemeenschap van waarden en normen. Nu worden wenkbrauwen gefronst. Want staat de rechtsstaat in een aantal Europese landen niet onder druk? En staat de manier waarop met migranten wordt omgegaan niet haaks op die zogenaamde Europese waarden en normen? Zeker, maar dan nog is Europa in de kern een waardengemeenschap die niet met andere delen van de wereld te vergelijken is. De Europese Unie is een gebied van waarden en normen, van vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst, van gender. Verworvenheden waarop veel valt af te dingen en die steeds meer onder druk staan, maar waar buiten Europa met jaloezie naar wordt gekeken.
Het Erasmusprogramma is een belangrijke stimulans voor zo’n Europagevoel. De Erasmusbeurs geeft jongeren de mogelijkheid te studeren of stage te lopen in het buitenland. Niets beter voor het ‘Europagevoel’ dan een cursus in Barcelona of een paar maanden praktijkervaring bij een Fins bedrijf. Veel studenten hebben misschien weinig met de Europese Unie maar met wel met ‘Europa’. Waarschijnlijk zonder te denken aan een bekende uitspraak van de naamgever van het programma – Erasmus –: Europa is mijn vaderland.
Meer dan inwoners van welk ander continent ook staan Europeanen open voor andere culturen, spreken ze meer talen, hebben ze niet zelden vrienden of kennissen in andere Europese landen. Europa is het continent van renaissance, reformatie en revolutie. Drie unieke kantelpunten die een einde maakten aan feodale verhoudingen, ruimte boden voor nieuwe ontwikkelingen en nooit eerder gekende vrijheden gaven aan de burger.
Europa is ook een bittere noodzaak. Klimaat, migratie, pandemieën, veiligheid belastingontwijking, energie, geopolitieke uitdagingen vragen om samenwerking. Om al die uitdagingen te pareren zullen de Europeanen zich méér Europeaan moeten gaan voelen in plaats van minder.
De vraag blijft hoe een kleine kaap aan het uitende van het Euraziatische continent zo succesvol kon zijn. Maar vooral: hoe bestendig is dat succes?